Του Χρήστου Γ. Κτενά
Τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά συνδυάζονται πάντα με στιγμές θαλπωρής σε ζεστό οικογενειακό χώρο, ενώ έξω λυσσομανά ο άνεμος και το κρύο. Και είναι φυσικό, καθώς η γιορτή της Γέννησης του Χριστού στο βόρειο ημισφαίριο του πλανήτη μας είναι στο κέντρο του χειμώνα. Πώς όμως γιορτάζονται αυτές οι μέρες σε πραγματικά παγωμένες περιοχές; Και δεν μιλάμε για… Νευροκόπι ή Βόρεια Ευρώπη, αλλά για τις απώτερες εκείνες ζώνες του κόσμου όπου οι θερμοκρασίες πέφτουν πολλές δεκάδες βαθμούς κάτω από το 0!
Ανταρκτική, ο χριστουγεννιάτικος αγώνας δρόμου
Στην πιο έρημη ήπειρο του πλανήτη μας, με έκταση 14 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων, την Ανταρκτική, ζουν το πολύ 5.000 άνθρωποι, με κανέναν να μην είναι μόνιμος κάτοικος. Όλοι τους είναι επιστημονικό, τεχνικό και διοικητικό προσωπικό των διαφόρων ερευνητικών βάσεων που υπάρχουν πάνω στους πάγους, βάσεων που ανήκουν σε περίπου 30 χώρες. Αρκετές από αυτές είναι μόνιμες, ενώ άλλες λειτουργούν μόνο το καλοκαίρι (τον δικό μας χειμώνα), καθώς οι καιρικές συνθήκες είναι κάπως καλύτερες.
Οι λίγοι λοιπόν που ζουν την εμπειρία των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς σε αυτές τις βάσεις μιλούν για μέρες γιορτής και αργίας (κάτι σπάνιο, καθώς λόγω των συνθηκών η εργασία τους είναι ιδιαίτερα εντατική). Σε κάθε βάση διοργανώνεται μια μικρή φιέστα και ανταλλάσσονται δώρα, τα οποία όμως έχουν προμηθευθεί μήνες πριν, καθώς πρέπει να μεταφερθούν με αεροπλάνο ανεφοδιασμού. Συνήθως το προσωπικό των βάσεων θα ντυθεί με τα καλά του ή θα μεταμφιεστεί (κάτι που κάνουν για να σπάσουν λίγο τη μονοτονία), ενώ το γεύμα θα είναι επίσης εορταστικό, αλλά κι αυτό με συσκευασμένα ή βαθιάς κατάψυξης τρόφιμα, καθώς δεν υπάρχουν φρέσκα. Το ενδιαφέρον είναι πως οι ημέρες των Χριστουγέννων είναι τοπικό καλοκαίρι, οπότε η θερμοκρασία είναι γύρω στους -10 με -30 βαθμούς Κελσίου (μια χαρά, αν σκεφθεί κανείς ότι τους εκεί χειμερινούς μήνες καταγράφονται -60 και -70 βαθμοί). Επίσης λόγω εποχής η μέρα διαρκεί 24 ώρες!
Ειδικά στην αμερικανική βάση Amudsen-Scott υπάρχει η παράδοση του «Αγώνα γύρω από τον κόσμο» που γίνεται την ημέρα των Χριστουγέννων. Η βάση βρίσκεται στον γεωγραφικό Νότιο Πόλο, οπότε αν τρέξεις γύρω από αυτό το σημείο, ουσιαστικά διασχίζεις όλους τους γεωγραφικούς παραλλήλους και τις ζώνες ώρας, οπότε έχεις -κατά κάποιον τρόπο- κάνει τον γύρο του κόσμου.
Ο αγώνας γίνεται είτε τρέχοντας, είτε με σκι, είτε με τα διάφορα οχήματα της βάσης (από μπουλντόζες έως snowmobiles) και κρατάει 3 γύρους, με συνολικό μήκος περίπου 2 μίλια. Η διαδρομή είναι διακοσμημένη με τις σημαίες διαφόρων κρατών, απ’ όλες τις εθνικότητες των ερευνητών. Η όλη παράδοση έχει ξεκινήσει από τα τέλη της δεκαετίας του ’70 και ουσιαστικά είναι ένα μικρό πανηγύρι για το προσωπικό της βάσης, που μετέχει φορώντας παράξενα ρούχα ή με διάφορες κατασκευές που σύρονται πίσω από οχήματα, κάνοντας αστεία. Για τον νικητή πάντως προβλέπεται ως δώρο ένα πεντάλεπτο καυτό μπάνιο, αντί για το δίλεπτο που συνήθως επιτρέπεται για λόγους οικονομίας!
Οι 7 διαφορετικοί Αγιοι Βασίληδες της Σιβηρίας
Οι παραδόσεις του Αγίου Βασίλη σε όλη τη Βόρεια Ευρώπη, που τον θέλουν να μοιράζει δώρα την Πρωτοχρονιά, έχουν και στη Σιβηρία τη δική τους εκδοχή, και μάλιστα με 7 διαφορετικούς εκπροσώπους! Όπως καταγράφει η «Siberian Times», o κεντρικός είναι ο Ded Moroz, ο «Παππούς της Παγωνιάς», που μοιάζει με τον αρχετυπικό Άγιο Βασίλη, μοιράζει δώρα και συνοδεύεται από την πριγκίπισσα του χιονιού Snegurochka. Ο Ded Moroz είναι ο γνωστότερος, καθώς γιορτάζεται σε όλη τη Ρωσία.
Στην Γιακουτία όμως, τη μεγαλύτερη αυτόνομη Δημοκρατία της Σιβηρίας, οι ντόπιοι περιμένουν τις ημέρες των Χριστουγέννων (που γιορτάζονται στις 7 Ιανουαρίου με το Ιουλιανό Ημερολόγιο) τον Chyskhaan, τον βασιλιά του κρύου, που έρχεται από τον Αρκτικό Ωκεανό. Ο ερχομός του σημαίνει και την άφιξη του ιδιαίτερα παγωμένου σιβηριανού χειμώνα που θα φθάσει τους -60 βαθμούς ή και ακόμη πιο κάτω. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο Chyskhaan είναι ντυμένος στα μπλε και στο κεφάλι του φοράει δύο κέρατα, ένα από ταύρο και ένα από μαμούθ. Το πρώτο πέφτει τον Ιανουάριο και το δεύτερο τον Φεβρουάριο, οπότε αρχίζει και γλυκαίνει σταδιακά ο καιρός, και είναι ώρα να επιστρέψει ο Chyskhaan στον Αρκτικό.
Μια άλλη «αγιοβασιλιάτικη» φιγούρα των ημερών είναι η Ekhe Dyyl, η οποία έχει μια εγγονή, την Khaarchana, με τον Chyskhaan. Η παράδοση τη θέλει να είναι φιλική με τα παιδιά, να παίζει μαζί τους την Πρωτοχρονιά και να τους χαρίζει δώρα.
Στη Δημοκρατία της Μπουριάτια συναντάμε τον μύθο του Sagaan Ubugul, του Λευκό Γέροντα, ο οποίος έχει βουδιστικές καταβολές, καθώς στην περιοχή υπάρχουν πολλοί βουδιστές. Κουβαλά ένα ραβδί με κεφάλι δράκου, γιορτάζεται στα τέλη Ιανουαρίου και δίνει καραμέλες στα παιδιά.
Στη Δημοκρατία της Τιβά, στη Νότια Σιβηρία, ο τοπικός «Άγιος Βασίλης» είναι ο Sook Irey που πετάει από σπίτι σε σπίτι φέρνοντας δώρα την Πρωτοχρονιά. Το σώμα του είναι από πάγο, είναι ντυμένος στα μπλε και ό,τι αγγίζει το παγώνει.
Φθάνοντας στο Ταταρστάν στη Δυτική Σιβηρία, όπου ζουν πολλοί μουσουλμάνοι, υπάρχει ο μύθος του Kysh Babayi, ντυμένου επίσης στα μπλε (μερικοί τον θεωρούν ως αδελφό του Ded Moroz), που συνοδεύεται από την πριγκίπισσα Kar Kyzy, αλλά και από μυθικούς πολεμιστές, την Altynchech, τον Takhir και τη Zukhra, τον Shaytan (σύμβολο του Κακού) και τον Batyr.
Τέλος, ο Yamal Iri, που οδηγεί ένα έλκηθρο και χτυπάει ένα τύμπανο από δέρμα ταράνδου για να διώχνει τα κακά πνεύματα, προσφέρει δώρα στα παιδιά στην αυτόνομη περιοχή Yamalo-Nenets.
Όλοι αυτοί οι πρωτοχρονιάτικοι τοπικοί μύθοι μπλέκονται πολλές φορές μεταξύ τους και υπάρχουν αφηγήσεις για το πώς βρίσκονται μαζί όλοι οι χαρακτήρες. Στη Σιβηρία πάντως, μια χώρα με πολλές δεκάδες τοπικές φυλές με διαφορετικές παραδόσεις, οι συγκεκριμένοι «Άγιοι Βασίληδες» αποτελούν κεντρικό στοιχείο των ημερών και πολλοί κάτοικοι ντύνονται με τις αντίστοιχες στολές μοιράζοντας δώρα, ενώ ως φιγούρες μετέχουν στις τοπικές εορταστικές εκδηλώσεις, σε τηλεοπτικά προγράμματα και σε φιλανθρωπίες.
Αλάσκα, η «μεταφορά του άστρου»
Ένα ιδιαίτερο έθιμο στην Αλάσκα θέλει πολλούς κατοίκους να περιφέρουν για 3 βραδιές (ξεκινώντας από την 7η Ιανουαρίου) ειδικά φτιαγμένα, μεγάλου μεγέθους οκταγωνικά στεφάνια με ένα άστρο στο κέντρο, τα οποία είναι διακοσμημένα με γιρλάντες, σκηνές της Γέννησης, αγγέλους κ.ά. Η περιφορά αυτή συμβολίζει τους αγγέλους που έφεραν το χαρμόσυνο νέο της Γέννησης του Ιησού. Τα στεφάνια πολλές φορές είναι οικογενειακά κειμήλια και περνάνε από γενιά σε γενιά. Επίσης, οι ευχές που ανταλλάσσουν οι κάτοικοι γίνονται και στη γλώσσα των Αλεουτίων (ιθαγενών της Αλάσκας).
Γροιλανδία, οι παιδικοί ύμνοι
Στη Γροιλανδία, το τεράστιο παγωμένο νησί στον Αρκτικό Κύκλο με μόλις 56.000 κατοίκους, η παράδοση θέλει τα παιδιά να ψάλλουν την παραμονή των Χριστουγέννων στους δρόμους, ενώ οι κάτοικοι τους προσφέρουν γλυκά και παιχνίδια. Στη συνέχεια θα χορέψουν γύρω από τα φωταγωγημένα υπαίθρια χριστουγεννιάτικα δέντρα. Επίσης, στις 13 Δεκεμβρίου, στη γιορτή της Αγίας Λουκίας, και πάλι τα παιδιά, φορώντας γιρλάντες στα μαλλιά και κρατώντας κεριά, τραγουδούν ύμνους.
Οι γιορτές στη Γροιλανδία έχουν μία ακόμη ιδιαιτερότητα, καθώς γίνονται σε συνθήκες σκότους, αφού επικρατεί η πολική νύχτα, με τον ήλιο να μην ανατέλλει για περίπου έξι μήνες. Έτσι, τις ημέρες των Χριστουγέννων όλα τα σπίτια βάζουν στα παράθυρα φωτεινά άστρα, για καλοτυχία. Ακόμη, ο ερχομός του Νέου Χρόνου γιορτάζεται δύο φορές, μία κανονικά στις 12 το βράδυ και μία 4 ώρες νωρίτερα, όταν δηλαδή έχει Πρωτοχρονιά η Δανία (στην οποία ανήκει η Γροιλανδία). Το θέαμα είναι μαγικό, καθώς τα πυροτεχνήματα συνδυάζονται με τις φωτισμένες διακοσμήσεις, αλλά και το Βόρειο Σέλας στον ουρανό!
