Το Αγιο Πνεύμα έχει μια ιδιοτυπία. Επειδή δεν σαρκώθηκε όπως ο Χριστός και δεν εμφανίστηκε στον κόσμο όπως Εκείνος, παρέμεινε στους περισσότερους πιστούς ο μεγάλος «άγνωστος». Ενώ κάθε μας δέηση και προσευχή αρχίζει με το όνομα της Αγίας Τριάδας «Εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος», ωστόσο οι περισσότεροι το αγνοούμε, αφού δεν έχουμε παραστάσεις και περιγραφές ανάλογες προς εκείνες του Χριστού. Και όμως το Άγιο Πνεύμα είναι εκείνο με το οποίο «τελειούνται» (ολοκληρώνονται, φέρουν αποτέλεσμα) όλα όσα γίνονται στον κόσμο και ιδιαίτερα στον χώρο της Εκκλησίας.
Το Άγιο Πνεύμα είναι το τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας το οποίο είναι κι αυτό Θεός αληθινός, όπως ο Πατέρας και ο Υιός. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τρόπου ύπαρξής του είναι ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα «αϊδίως» (χωρίς αρχή και τέλος). Το Αγιο Πνεύμα συνεχίζει το σωστικό έργο του Χριστού, οδηγεί την Εκκλησία στην αλήθεια, ενώ η παρουσία Του αποτελεί τον απαραίτητο όρο για την τέλεση των μυστηρίων.
Η διαφορά «εκπόρευσης» και «αποστολής» είναι σημαντική. Με την «αποστολή» το Αγιο Πνεύμα συνεργάζεται με τα άλλα δύο πρόσωπα της Αγίας Τριάδας χωρίς να είναι κατώτερο από αυτά, πράγμα που θα συνέβαινε αν εκπορευόταν και από τον Υιό. Αυτό θα κατέστρεφε την κοινωνία αγάπης μεταξύ των προσώπων.
Η επίκληση του Αγίου Πνεύματος και ο φωτισμός του είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την αυθεντικότητα της ομολογίας ότι ο Χριστός είναι Κύριος και Θεός. «Κανένας δεν μπορεί να πει ότι ο Ιησούς είναι ο Κύριος, παρά μόνο με τη φώτιση του Αγίου Πνεύματος», έγραψε ο απόστολος Παύλος (Α’ Κορ. 12,3). Η φώτιση είναι επίσης προϋπόθεση για να δεχθεί ο άνθρωπος τον τρόπο που το Αγιο Πνεύμα σχετίζεται με τα άλλα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας, τρόπος που διαφορετικά είναι αδύνατον να γίνει καταληπτός από την περιορισμένη διάνοια του ανθρώπου.
Το Άγιο Πνεύμα στην Αγία Γραφή
Για την ύπαρξη του Αγίου Πνεύματος μας μαρτυρεί έμμεσα η Παλαιά Διαθήκη, όταν την πρώτη μέρα της δημιουργίας ο Θεός έκανε τον ουρανό και τη γη, «πνεύμα Θεού επεφέρετο επάνω του ύδατος» (Γεν. 1,2). Δηλαδή το σύμπαν ολόκληρο, ή καλύτερα την άμορφη ακόμα μάζα της δημιουργίας, που ο Θεός Πατέρας δημιούργησε διά του Υιού Του, το Αγιο Πνεύμα τη ζωογόνησε, για να προέλθουν στη συνέχεια από αυτήν όλα τα επί μέρους είδη του φυτικού και ζωικού βασιλείου.
Στην Καινή Διαθήκη κατά τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου πληροφορούμαστε ότι το Αγιο Πνεύμα θα επισκεφθεί την Παναγία (Λουκ. 1,35) και ότι αυτή εκ Πνεύματος Αγίου θα συλλάβει τον Ιησού. Γι’ αυτό η Εκκλησία διδάσκει ότι η Ενανθρώπηση έγινε «εκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Παρθένου» (3ο άρθρο του Συμβόλου της Πίστεως).
Το Αγιο Πνεύμα εμφανίστηκε αλλά χωρίς να σαρκωθεί, κατά τη βάπτιση του Ιησού στον Ιορδάνη σαν περιστέρι να κατεβαίνει και να έρχεται πάνω στον Ιησού «και είδε το Πνεύμα του Θεού καταβαίνον ωσεὶ περιστερὰν και ερχόμενον επ᾿ αυτόν» (Ματθ. 3,16).
Στο τέλος της επίγειας παρουσίας του ο Χριστός αναγγέλλει στους μαθητές Του ότι θα αποστείλει το Αγιο Πνεύμα το οποίο θα τους φωτίσει ώστε να κατανοήσουν το κοσμοσωτήριο έργο Του και τους δηλώνει ότι «συμφέρει σε σας να φύγω, γιατί τότε θα έρθει σε σας ο Παράκλητος» (Ιω. 16,7). Πράγματι μετά την Ανάληψη του Χριστού και σύμφωνα με την υπόσχεσή Του το Αγιο Πνεύμα έρχεται κατά την Πεντηκοστή και εμφανίζεται στους μαθητές σαν φλόγες φωτιάς που μοιράστηκαν και κάθισαν στον καθένα «και ώφθησαν αυτοίς διαμεριζόμεναι γλώσσαι ωσεί πυρός, εκάθισέ τε εφ᾿ ένα έκαστον αυτών» (Πραξ. 2,3). Την ημέρα εκείνη γεννήθηκε η Εκκλησία του Χριστού και από τότε παραμένει στην ιστορική πορεία της Εκκλησίας.
Τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος
Το Αγιο Πνεύμα είναι αρχή ενεργητική, είναι «ζωής χορηγός» και «θησαυρός (θησαυροφυλάκιο) των αγαθών». Ιεροποιεί το σύμπαν και εμπνέει το ανθρώπινο πνεύμα. Μέσα από την ιστορία ενεργεί και προετοιμάζει την έλευση της Βασιλείας του Θεού.
Στη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας το Αγιο Πνεύμα κατέχει κεντρική θέση. Ζει στην Εκκλησία, τη ζωογονεί, τη συγκροτεί, την καθοδηγεί στην αλήθεια και την αγιάζει. Στην Παλαιά Διαθήκη μίλησε με το στόμα των Προφητών. Οδήγησε τους αγίους της Καινής Διαθήκης στην ορθή διατύπωση των αληθειών της πίστης μας και επιστάτησε κατόπιν, στη σωστή ερμηνεία της από τους Πατέρες της Εκκλησίας και τις Οικουμενικές Συνόδους. Εργο Του είναι να διατηρηθεί η αλήθεια στους κόλπους της Εκκλησίας διά μέσου των αιώνων. Για παράδειγμα η απόφαση της Αποστολικής Συνόδου αρχίζει με τα λόγια: «αποφασίστηκε ως σωστό από το Αγιο Πνεύμα και από μας…» (Πρ. 15,28).
Ολα τα μυστήρια της Εκκλησίας τελούνται με την επενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Αυτό είναι που δίνει και τον μυστηριακό χαρακτήρα σ’ αυτά, με τη μυστική μεταβολή και τον αγιασμό που απεργάζεται.
Επίσης το Αγιο Πνεύμα μέσα από τα μυστήρια της Εκκλησίας ενεργεί τον αγιασμό των μελών της, τους χαρίζει ποικίλα χαρίσματα και τους κάνει ικανούς να πορεύονται τον δρόμο του Θεού. Είναι πραγματικά «ο θησαυρός των αγαθών». Φωτίζει τον άνθρωπο στη γνώση του Θεού και τον πλουτίζει με εξαιρετικούς πνευματικούς καρπούς.
Στη διοίκηση της Εκκλησίας το Αγιο Πνεύμα αναδεικνύει ποιμένες και διδασκάλους, οι οποίοι παρά τα λάθη και τις ανθρώπινες αδυναμίες, με τον φωτισμό Του βρίσκουν κάθε φορά τα πρόσφορα μέσα για την καθοδήγηση των πιστών στην Κατά Χριστόν ζωή και τη σωτηρία.
Κάθε εκδήλωση της Εκκλησίας έχει τη σφραγίδα του Αγίου Πνεύματος. Το κήρυγμα, οι ιεροτελεστίες, η διαποίμανση του λαού, όλα, όταν στηρίζονται στο ορθόδοξο συλλογικό φρόνημα, κατευθύνονται από τον Παράκλητο, δηλαδή από το Αγιο Πνεύμα. Στην ιεραποστολή ο φωτισμός των ανθρώπων που δέχονται το μήνυμα του Χριστού και η δύναμη για το έργο της ιεραποστολής προέρχονται από το Αγιο Πνεύμα. Στη διαμόρφωση των ύμνων και των προσευχών και στην κατάσταση της προσευχής, το Αγιο Πνεύμα διδάσκει τους ανθρώπους να προσεύχονται. Γι’ αυτό στην αρχή σχεδόν κάθε ακολουθίας της Εκκλησίας, υπάρχει η προσευχή προς το Αγιο Πνεύμα «Βασιλεύ Ουράνιε…».
Η παρουσία του Αγίου Πνεύματος στη γη και η δράση Του φαίνεται κυρίως από τη θαυμαστή εξάπλωση του Χριστιανισμού σ’ όλη την υφήλιο, από την πηγαία πνευματικότητα των Πατέρων και των Αγίων της Εκκλησίας μας και από τη μεταμόρφωση του κόσμου.
Τέλος, η συνολική πορεία της Εκκλησίας προς τη Βασιλεία του Θεού και η προετοιμασία αυτής της Βασιλείας γίνεται με την παρουσία του Αγίου Πνεύματος αφού, όπως λέει ο απόστολος Παύλος, ο Θεός «μας εγγυάται το μέλλον και σαν πρόγευσή του δίνει μέσα στις καρδιές μας το Αγιο Πνεύμα» (Β’ Κορ. 1, 22).
Το Άγιο Πνεύμα στη λατρεία της Εκκλησίας
Η λατρεία της Εκκλησίας μας είναι ο κατ’ εξοχήν τόπος όπου ακούμε τον Θεό και εκδηλώνουμε την πίστη μας. Η λειτουργική κληρονομιά, πολύ απλά, είναι η συλλογή των λόγων με τους οποίους η πραγματικότητα του Αγίου Πνεύματος μπόρεσε να γίνει γλώσσα και να εκφραστεί. Οι λέξεις, τα κείμενα της θείας λατρείας, η συναρμογή τους, όλα εμπνέονται από το Αγιο Πνεύμα. Γι’ αυτό και έχουν τη δύναμη να αναζωογονούν στον συναθροισμένο λαό την πίστη που έχει εκφρασθεί και εναποτεθεί σ’ αυτά.
Το Αγιο Πνεύμα είναι ιδιαίτερα παρόν στις λατρευτικές συναθροίσεις της Εκκλησίας. Η Εκκλησία Το ικετεύει. Το Αγιο Πνεύμα με τη σειρά Του φωτίζει, αγιάζει και θεοποιεί. Προσπαθεί να οδηγήσει τον κάθε πιστό σε κατάσταση προσευχής με την οποία θα αναγνωρίσει το πρόσωπο του Χριστού.
Καθώς η Εκκλησία πορεύεται προς τη Βασιλεία του Πατρός και του Αγίου Πνεύματος, συνειδητοποιεί ότι το Αγιο Πνεύμα είναι η εσωτερική δύναμη που την σπρώχνει να μορφοποιήσει τη λατρεία της, με την οποία ζει από τώρα τη Βασιλεία σαν το αποκορύφωμα των ελπίδων της.
Το Αγιο Πνεύμα κατά την ώρα της λατρείας συγκεντρώνει όλες τις φωνές των προσευχομένων με μία θαυμαστή αρμονία και τις χορδίζει σ’ ένα και το αυτό αίσθημα ευλάβειας. Είναι εκείνο που μορφοποιεί, ιεραρχεί και αναφέρει τη δομή όλης της Λειτουργίας στον Πατέρα, διά του Υιού.
Το Άγιο Πνεύμα στη ζωή των χριστιανών
Η παρουσία του Αγίου Πνεύματος στη ζωή του χριστιανού είναι η βασική προϋπόθεση για την πνευματική του πορεία. Η είσοδός του στην Εκκλησία γίνεται με το Βάπτισμα, που τελείται «εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος». Κατά το Χρίσμα, που ακολουθεί μετά το Μυστήριο του Βαπτίσματος, το Αγιο Πνεύμα σφραγίζει τον χριστιανό (σφραγίς δωρεάς Πνεύματος Αγίου) καθιστώντας τον «πνευματοφόρο» και μεταδίδοντάς του τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος ως όπλα πνευματικά για τον αγώνα του κατά του κακού και των δυνάμεων του κακού. Κατά την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας η μεταβολή του άρτου και του οίνου σε Σώμα και Αίμα του Χριστού γίνεται με την επίκληση του Αγίου Πνεύματος. Αλλά και στην καθημερινή προσευχή του πιστού η παρουσία του Αγίου Πνεύματος είναι απαραίτητη, γιατί είναι αυτό που θα τον φωτίσει και θα τον οδηγήσει στον αγιασμό και στη θέωση.
Ολα τα παραπάνω σηματοδοτούν την πορεία προς τη Βασιλεία του Θεού, η οποία ήδη ανέτειλε με την ανάσταση του Χριστού και τη νίκη κατά του θανάτου. Τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος είναι δείγματα του ότι ανέτειλε η Βασιλεία του Θεού, «τα έσχατα», αφού όπως αναφέρει ο απόστολος Πέτρος στο κήρυγμα της Πεντηκοστής, επαναλαμβάνοντας την προφητεία του Ιωήλ από την Παλαιά Διαθήκη: «Αυτό θα συμβεί στις έσχατες ημέρες, λέει ο Θεός: θα χαρίσω πλουσιοπάροχα το Πνεύμα μου σε κάθε άνθρωπο· έτσι οι γιοι σας κι οι θυγατέρες σας θα κηρύξουν την αλήθεια» (Πράξ. 2,17)». Από την εποχή της αρχαίας Εκκλησίας τα χαρίσματα εκφράζονταν με πολλούς τρόπους, όπως προφητείες, γλωσσολαλιά, θαυματουργικά έργα των μεγάλων αγίων της Εκκλησίας ή ασκητικά κατορθώματα. Στη σημερινή εποχή τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος τα δεχόμαστε στην Εκκλησία τόσο κατά το Βάπτισμα και το Χρίσμα, όσο και κατά τα άλλα μυστήρια και τις αγιαστικές πράξεις της Εκκλησίας (όπως ο αγιασμός). Ο καθένας μας μπορεί να τα ανακαλύψει και να τα αξιοποιήσει και ιδίως το σημαντικότερο από αυτά, που είναι η αληθινή αγάπη προς όλους.
Από την ενεργοποίηση μερικών χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος στη ζωή του χριστιανού, προέρχεται ο φωτισμός για να κατανοήσουμε τι διδάσκει η Εκκλησία και για να μάθουμε να προσευχόμαστε γι’ αυτό που πραγματικά μας ωφελεί, η κινητοποίηση για να διακρίνουμε και να χτίσουμε τον καινούργιο κόσμο του Θεού καθημερινά στη ζωή μας, η γενικότερη καταπολέμηση των παθών μας, η ενδυνάμωση της πίστης μας, η δυνατότητα να διακρίνουμε τα κίνητρα κάθε πράξης, τόσο του εαυτού μας όσο και των άλλων.
