Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης,Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Το Γενέθλιον της Θεοτόκου αποτελεί την πρώτη θεομητορική εορτή (8 Σεπτεμβρίου) του νέου εκκλησιαστικού έτους – που αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου – η οποία εορτάζεται με πολλά πανηγύρια σε όλη την Ελλάδα. Αυστηρή είναι η τήρηση της εθιμικής αργίας την ημέρα εκείνη. Τα συνήθη θεοτοκωνύμια που σχετίζονται με την εορτή είναι η Παναγία η Πλατυτέρα και η Παναγία η Ελεούσα. Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση της μεικτής λατρείας της Παναγίας της Πρεβεζάνας στην Κεφαλονιά, όπως την αναφέρει ο Δ. Σ. Λουκάτος, που βρίσκεται μεν σε ρωμαιοκαθολικό ναό, οι ορθόδοξοι όμως έχουν το δικαίωμα της τέλεσης παρακλήσεων μπροστά της, από τις αρχές Σεπτεμβρίου ως την εορτή της.
Η εορτή αποτελεί γεωργικό ορόσημο σχετιζόμενο με τη συγκομιδή ορισμένων χαρακτηριστικών κατά τόπους προϊόντων, γεγονός που οδηγεί στον σχηματισμό συγκεκριμένων θεοτοκωνυμίων: στην Καστοριά την έλεγαν «Καρυδού» γιατί τότε μάζευαν τα καρύδια, στην Αιτωλία «Αποσοδειά» γιατί τότε τελείωναν οι σοδειές, στον Πόντο «Σταφυλόψη» γιατί τότε άρχιζαν να τρυγούν. Πολλά από τα προϊόντα των σοδειών αυτών πρώτα ευλογούνται ως απαρχές στο ναό και κατόπιν μοιράζονται στους πιστούς και επιτρέπεται η κατανάλωσή τους.
Η εορτή αποτελούσε επίσης ορόσημο έναρξης των μεγάλων εμποροπανηγύρεων του ελληνικού χώρου, δεδομένου ότι και ο Σεπτέμβριος προσφερόταν σχετικά, με τον γενικά ήπιο καιρό του και τους αγρότες να έχουν ολοκληρώσει τις σοδειές τους. Μεγάλη πανήγυρη τελείται στη Λίμνη Ευβοίας με πλειστηριασμό για τη μεταφορά της εικόνας της Παναγίας, από τα χρήματα του οποίου αγοράζεται ταύρος που σφάζεται για την κοινή εστίαση των πανηγυριστών.
Επίσης την ημέρα αυτή συνήθιζαν να πωλούν τελετουργικά και συμβολικά τα καχεκτικά παιδιά στην Παναγία, να τα κάνουν «σκλάβους» της και να τα εξαγοράζουν επίσης τελετουργικά μετά από ένα έτος, πιστεύοντας ότι έτσι θα θεραπεύονταν με υπερφυσικό τρόπο. Δεδομένου ότι με το παλαιό ημερολόγιο κατά την εορτή αυτή άρχιζαν τα πρωτοβρόχια του φθινοπώρου, σε πολλές περιοχές, κυρίως δε στους Αρβανίτες, η εορτάζουσα αυτή την ημέρα Παναγία ονομάζεται «Παναγία Βροντού», σε μία ακόμη υπενθύμιση της σύνδεσης της τελετής με τη γεωργική ζωή και παραγωγή της ελληνικής υπαίθρου.
Η εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού εορτάζεται στις 14 Σεπτεμβρίου με απόλυτη και αυστηρή νηστεία ως ημέρα «ισοστάσια» της Μεγάλης Παρασκευής, της οποίας το ευαγγέλιο διαβάζεται κατά την πανηγυρική λειτουργία. Αποτελεί αγροτικό ορόσημο για τις παραδοσιακές κοινωνίες, καθώς την ημέρα αυτή αρχίζουν και τελειώνουν οι παραδοσιακές συμβάσεις έργου υπηρετών και βοσκών, ενώ θεωρείται και ορόσημο για την παύση θερινών συνηθειών, όπως ο μεσημβρινός ύπνος.
Στην Αίγινα τελούν το παραστατικό δρώμενο του Λειδινού, κατασκευάζοντας μία κούκλα την οποία θρηνούν ως νεκρό οι γυναίκες. Ο Γ. Α. Μέγας θεωρεί ότι έτσι ουσιαστικά θρηνείται και κηδεύεται η βλάστηση, ενώ η φαλλική μορφή της κούκλας συνδέεται με την πίστη της αναγέννησης της φύσης κατά την άνοιξη, σύμφωνα με το γνωστό σχήμα θάνατος – ανάσταση, που συνέχει τα περισσότερα από τα λαϊκά δρώμενα.
Από την ημέρα αυτή οι ναυτικοί σταματούσαν τα μακρινά ταξίδια και οι γεωργοί άρχιζαν τις διαδικασίες της σποράς. Εστελναν στο ναό μείγμα από όλους τους σπόρους των φυτών που καλλιεργούσαν για να ευλογηθεί και να τοποθετηθεί κατόπιν στον σπόρο κάθε καλλιεργητή, τον οποίο αγιάζει και ευλογεί με σκοπό την επιτυχία της σοδειάς. Μάλιστα, κάποτε ο σπόρος αυτός προερχόταν από τον σταυρό που κατασκεύαζαν στον θερισμό από τα τελευταία στάχυα που θέριζαν και τον οποίο φυλούσαν στο εικονοστάσι του σπιτιού τους.
Σε πολλές περιοχές από την παραμονή επέτρεπαν την είσοδο στα παιδιά σε κήπους και αμπέλια, αλλά και των ζώων που βοσκούσαν στους θερισμένους αγρούς, ενώ το βράδυ άναβαν εθιμικές πυρές τις οποίες τελετουργικά υπερπηδούσαν. Τα λουλούδια που στολίζουν τον δίσκο με τον οποίο περιφέρεται ο σταυρός χρησιμοποιούνται ως «σταυρολούλουδα» και μαζί με τον αγιασμό της εορτής χρησιμοποιούνται για το πιάσιμο του νέου προζυμιού της χρονιάς.
Ειδικότερα «σταυρολούλουδα» ονομάζονται από τον λαό τα λουλούδια που προέρχονται από τον δίσκο με τον οποίο περιφέρεται ο Σταυρός κατά την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) και κατά την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως τη Γ΄ Κυριακή των Νηστειών, δηλαδή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Τα σταυρολούλουδα χρησιμοποιούνται όπως γενικότερα οι άνθινοι στολισμοί εικόνων και λειψάνων, δηλαδή αναδιανέμονται από τον ιερέα ή τους επιτρόπους στους πιστούς, αποξηραίνονται, φυλάγονται στα εικονοστάσια των σπιτιών και σε περιπτώσεις αιφνιδίων ασθενειών ή κακοκαιριών τοποθετούνται στο θυμιατό με καρβουνάκια και με αυτά καπνίζεται ο ασθενής ή ο αέρας, σε μία προσπάθεια αντιμετώπισης του κακού μέσω της δύναμης που πιστεύεται ότι εμπεριέχεται στο καθένα από αυτά τα λουλούδια.
Επίσης συχνά θεωρείται ότι τα λουλούδια αυτά, αν μπουν σε φύραμα από αλεύρι, νερό και αλάτι θα λειτουργήσουν θαυματουργικά ως προζύμι, κάνοντας το φύραμα να ζυμωθεί και να φουσκώσει, καθώς εμπεριέχουν την αγιαστική και υπερφυσική δύναμη του Τιμίου Σταυρού τον οποίο στόλιζαν. Συχνά επίσης αποξηραμένα σταυρολούλουδα τοποθετούνται και στα παραδοσιακά φυλακτά που κατασκευάζει ο λαός, ενώ συνήθως φυλάσσονται στο εικονοστάσι και καίγονται κάθε χρόνο, συνηθέστατα κατά τη Μεγάλη Παρασκευή, ώστε να ανανεωθούν από τα ανάλογα σταυρολούλουδα της εκκλησιαστικής εορτολογικής περιόδου που ακολουθεί.
Το προζύμι αυτό που πιάνεται από τον ιερέα στο ναό, δεν το δάνειζαν επί σαράντα μέρες, ενώ από το πρώτο ψωμί έφτιαχναν πρόσφορο για την εκκλησία. Στη Σκύρο παρασκεύαζαν πανηγυρικά κόλλυβα «για την υγεία των παιδιών τους». Διαδεδομένη επίσης είναι η τήρηση εθιμικής αργίας από τους αγρότες την ημέρα της εορτής.
