Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης
Η μονή Χώρας (εξού Kariye/Καχριέ τζαμί, μουσείο από το 1958), κοντά στα θεοδοσιανά τείχη της Κων/πολης, είναι στο περιθώριο της οθωμανικής πόλης, πολύ ελάχιστη μπροστά στη θηριώδη Ισταμπούλ (1929/30 κ.ε.) των δύο πλευρών του Βοσπόρου. Κι όμως κρύβει τέχνη και ιστορία, τέχνη που έγραψε ιστορία! Γράφει συνεχώς Ιστορία. Αν δεν είχε σωθεί η μνημειακή εικονογραφία της μονής Χώρας, η βυζαντινή τέχνη, ειδικά της παλαιολόγειας Αναγέννησης, θα ήταν πιο φτωχή στη γνώση μας. Η μονή συγκροτήθηκε τον 6ο αιώνα, τον 11ο αιώνα κτίσθηκε εκ νέου το καθολικό, αλλά τη β΄ δεκαετία του 14ου αι. ο μέγας λογοθέτης (πρωθυπουργός) Θεόδωρος Μετοχίτης το ανακαίνισε υπέρλαμπρα. Είχε πολύ σοβαρό λόγο.
Ο Θεόδωρος Μετοχίτης το διαμόρφωσε να λειτουργεί ως Ανώτατη σχολή οικουμενικής γνώσεως, σήμερα λέγονται θεωρητικές και φυσικές επιστήμες. Διευθύνων υπήρξε ο Νικηφόρος Γρηγοράς, μία έντονη προσωπικότητα που επεδίωκε την ανανέωση στην παιδεία και πολιτική ζωή στη βυζαντινή χιλιετία (1330). [Αννα Σκλαβενίτη, Το διδασκαλείον του Νικηφόρου Γρηγορά, Βυζαντινά Σύμμεικτα, 28 (2018), 141-167.] Ετσι εξηγείται γιατί σε εποχές δύσκολες οικονομικά ο κτίτορας (Μετοχίτης) κάλυψε το τεράστιο κόστος των λαμπρών ψηφιδωτών που καλύπτουν όλο τον ναό. Οι δαπάνες δεν τελείωναν. Ετσι το προσαρτημένο παρεκκλήσιο της Αναστάσεως κάλυψαν τοιχογραφίες, με τη μοναδική Ανάσταση (εις Αδου Κάθοδο), όπου ο αναστάς Χριστός ανασύρει, απελευθερώνει τον Αδάμ και την Εύα. Το σήμα κατατεθέν του συνόλου είναι η ψηφιδωτή παράσταση στην είσοδο: «Ιησούς Χριστός, η Χώρα των Ζώντων». Ομως η ειδοποιός διαφορά του προγράμματος (στους θόλους) είναι η γενεαλογία του Χριστού, οι Προπάτορες από τον Αδάμ και εξής (γενεαλογία του ευαγγελιστή Λουκά), πολλές δεκάδες ψηφιδωτές μορφές. Εικονίζονται πολύ σπάνια, σε μνημεία με ειδικό προορισμό όπως η Μονή Χώρας. Ανάμεσά τους ένας με ακόμη πιο ειδική “αποστολή”, εκτός γενιάς του Σημ εκ του οποίου οι Εβραίοι, ο Ιάφεθ, ο Ιαπετός, εικονίζεται ως γενάρχης των Ελλήνων κατά τον βυζαντινολόγο Δημ. Καλομοιράκη.
Με την εντελώς ιδιαίτερη και πλούσια εικονογραφία επιδιώκεται απόσβεση του τεράστιου κόστους κατασκευής των. Κατά κάποιο τρόπο τα χρήματα αυτά θα αποδίδονταν από τα υπό εκκόλαψιν στελέχη του κράτους και της Εκκλησίας που θα αποφοιτούσαν από τη Σχολή εργαζόμενοι ως ανώτατα στελέχη σε κράτος-εκκλησία.
Από την εικονογραφία του προγράμματος, η οποία κατά μεγάλο μέρος αναφέρεται στη Θεοτόκο, την Κυρία της πρωτεύουσας, ενδιαφέρουν οι παραστάσεις των Προεικονίσεων της Θεοτόκου (Κιβωτός, Σκηνή Μαρτυρίου, στάμνος του μάννα, Ναός Σολομώντος, κοκ.). Είναι μυστηριακά σύμβολα (αρχέτυπα), τα οποία τηρουμένων των αναλογιών συμβολίζουν το (βυζαντινό) κράτος. Αυτό είναι το σώμα που κρύβει μέσα του τη μυστική Χώρα, αυτή που φιλοξενείται ο Αχώρητος Θεός Λόγος. Η Παναγία εχώρησε πρώτη τον Λόγο. Τώρα όμως νοείται και ως τόπος λόγου και παιδείας. Ο Θεόδωρος Μετοχίτης όταν θα έλεγε «Χώρα», θα εννοούσε και τη χώρα του παντός επιστητού, τη Χώρα που κατοικεί ο Θεός Λόγος, τη χώρα όλων των Οντων, τη χώρα Ζώντων, πνευματικών διανοητών! Μία σχολή ενδιαφέρει η συσσωρευμένη εμπειρία όλης της ανθρωπότητας από συστάσεώς της! Ιδιαίτερα μάλιστα των επιγόνων του Ιαπετού, αυτή της ελληνικής. Ωστόσο το σύνολο των Προπατόρων δεν εκφράζει μία αφηρημένη διανοητική λειτουργία πάνω στη σύλληψη του παρελθόντος, αλλά περιέχει “συναίσθημα”. Ο κτίτορας είναι σαν να τους καλεί σε δείπνο. Η Κυριακή των Προπατόρων, η δεύτερη προ της Χριστού Γεννήσεως όταν τιμώνται οι Προπάτορες του Χριστού, έχει ευαγγελικό ανάγνωσμα την παραβολή του Μεγάλου Δείπνου (Λουκ. 14.16-24), αποκτώντας ευχαριστιακή διάσταση. Ο δημιουργός (ποιητής) του ναού-σχολής καλεί τους Προπάτορες του Χριστού για να τους ευχαριστήσει για την προσφορά τους, τη σωματική (υλοποίηση) φύση του Θεού Λόγου του παντός επιστητού, της επιστήμης, αλλά και να αναγνωρισθεί από αυτούς.
Λοιπόν, αυτό το αρχιτεκτονικό κομψοτέχνημα που συνδυάζει μοναδικά ψηφιδωτά και τοιχογραφίες ήταν να το καλύψουν τελετουργικά οι μπερντέδες του Ισλάμ (Παρασκευή 30 Οκτ. 2020, μετατροπή σε τζαμί 2019, ΦΕΤουρκ.Κ 21-8-20). Γιατί τόση ανάγκη για ένα τοσοδά, πλην όμως τόσο συμπυκνωμένο σύνολο, που όχι μόνον δεν προσφέρεται, δεν αντέχει καν στον μαζικό τουρισμό; (Τα ανθρώπινα χνώτα εδώ γίνονται πνιγηρά, κίνδυνος μεγάλος πρωτίστως για τις τοιχογραφίες). Μήπως επειδή περιέχει κάτι τόσο σημαντικό;
Αραγε το γνώριζε ο κ. Ερντογάν; Επειγόταν να το εγκαινιάσει την επόμενη της εθνικής γιορτής της Δημοκρατίας του τουρκικού έθνους (29 Οκτ.), ως εγκαινιαστική εορτή που θα επικάλυπτε θρησκευτικά το σύγχρονο κοσμικό τουρκικό κράτος. Αραγε το κάνει από τη γνωστή νέο-οθωμανική βουλιμία, αυτή που δεν χαρίζει -όπως είπε ο υπουργός Αμυνας Ακάρ- ούτε σταγόνα νερού στο Αιγαίο, για να καταπιεί ένα εθνικό μνημείο-σύμβολο των “Ρωμαίων” των Μέσων χρόνων από το ελληνικό Ρωμέικο⸱ τόπο αναγέννησης του ελληνισμού των Μέσων χρόνων, τον σπουδαιότερο της βυζαντινής δυναστείας των Παλαιολόγων, από τους οποίους παρέλαβαν το κράτος. Ή μήπως από υποσυνείδητη ανάγκη να χωνεύει μέσα του όχι ένα τρόπαιο, όπως δείχνει σήμερα, αλλά ένα μνημείο (σύνολο μνήμης) των προγόνων του; Αβυσσος η ψυχή του ανθρώπου.
Να δούμε η γείτονα χώρα αν αντέξει το “κατάπωμα”!
