Του Μ. Γ. Βαρβούνη, καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Ο Μάρτιος είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης, η πύλη και η διάβαση από τη χειμωνιάτικη ακινησία στο ανοιξιάτικο ξύπνημα της φύσης. Καθώς πάντα συμπίπτει με ένα κομμάτι της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, από εθιμική άποψη χαρακτηρίζεται κυρίως για τα σαρακοστιανά λατρευτικά έθιμα. Ωστόσο, εδώ θα ασχοληθούμε με ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις λατρευτικής τιμής αγίων, που, παρότι θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ελάσσονες, εντούτοις έχουν ακέραιο τoν οριακό, μεθοριακό και διαβατήριο χαρακτήρα των εθιμικών τελετουργιών της εποχικής αυτής ώρας.
Η μνήμη των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, για παράδειγμα, των Αγίων Σαράντα της λαϊκής ελληνορθόδοξης παράδοσης, εορτάζεται στις 9 Μαρτίου. Ο αριθμός τους θυμίζει στον λαό τον μαγικό αριθμό σαράντα, ο οποίος αναφέρεται σε πολλές συνήθειες, έθιμα και δεισιδαιμονίες του ελληνικού λαού, για αυτό και κυριαρχεί στα λαϊκά τελετουργικά και θρησκευτικά έθιμα της ημέρας. Παρασκευάζονται οι «σαραντόπιτες», με σαράντα φύλλα, και διανέμονται για «την ψυχή των ζωντανών» ή καταναλώνονται στο πλαίσιο εορτασμών και διασκεδάσεων. Ανάβουν εθιμικές πυρές και τις υπερπηδούν, με την πίστη ότι έτσι εξορκίζουν τα βλαπτικά έντομα και τα φίδια. Στη Βλάστη, μάλιστα, κρεμούν στα δένδρα τους «μάρτηδες» της Πρωτομαρτιάς. Σε περιοχές όπου επιχωριάζει η εκτροφή μεταξοσκωλήκων συνήθιζαν να παίρνουν τον μεταξόσπορο στην εκκλησία, για να λειτουργηθεί, πιστεύοντας ότι στο μέσον της Λειτουργίας ο σπόρος θα άνοιγε και θα εμφανίζονταν τα σκουληκάκια, για να ξεκινήσει η παραγωγική διαδικασία. Αλλού κεντούν σαράντα κλωστές, φύτευουν σαράντα σπόρους ή σαράντα φυτά, πίνουν σαράντα ποτά, κερνούν σαράντα φορές ή λένε σαράντα ψέματα. Επίσης, αλλού τοποθετούν κομμάτι από βλαστό κλήματος με τρεις κόμπους κάτω από το μαξιλάρι τους, για να προκαλέσουν μαντικά όνειρα περί γάμου.
Η Οσία Αναστασία η Πατρικία, αγία της εποχής του αυτοκράτορα Ιουστίνου Α’, εορτάζεται στις 10 Μαρτίου. Σε ολόκληρο τον Ορθόδοξο χώρο υπάρχει μόνο ένας ναός της, ενοριακός, στον Λόφο Αξιωματικών, στην Ιερά Μητρόπολη Περιστερίου, που πανηγυρίζει συνήθως την πρώτη Κυριακή μετά τη 10η Μαρτίου, με όλα τα χαρακτηριστικά ενός αστικού πανηγυριού του αθηναϊκού λεκανοπεδίου και ενδιαφέρουσες μορφές της αστικής θρησκευτικής λαογραφίας. Τιμάται και από τους καθολικούς, ως Αγία Πατρικία, και αποτελεί τη δεύτερη προστάτιδα, μετά τον Άγιο Τζενάρο της Νάπολης, όπου και βρίσκονται τα λείψανά της. Τιμάται, επίσης, ιδιαίτερα από τους Κόπτες της Αιγύπτου, που της έχουν αφιερώσει πολλούς ναούς.
Η τιμή της Αγίας Αναστασίας αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αστικής αγιολατρείας, με έντονα τα μεθοριακά χαρακτηριστικά του περάσματος από τον αγροτοκτηνοτροφικό στον αστικό τρόπο ζωής και λατρείας, κάτι που αποτελεί περίπτωση ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για τα αστικά, νεωτερικά και σύγχρονα λαογραφικά μας.
Τέλος, να αναφερθεί ο ιδρυτής της μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου Πάτμου, Όσιος Χριστόδουλος, του οποίου το λείψανο θησαυρίζεται στη μονή, ενώ εορτάζεται στις 16 Μαρτίου. Πολλές είναι οι παραδόσεις της Πάτμου και των γύρω νησιών σχετικά με τα θαύματα που επιτελεί με βάση τα λείψανά του. Πολλές είναι, ακόμα, οι ναυτικές και νησιωτικές παραδόσεις και οι τοπικές πατμιακές λατρευτικές ιδιαιτερότητες, που έχουν περάσει και σε άλλα νησιά του αρχιπελάγους, μέσω των πατμιακών μετοχίων του Αιγαίου. Έχουμε εδώ μια επίσης οριακή περίπτωση ανάμεσα στο μοναστηριακό και στο κοσμικό λατρευτικό τυπικό, μια μοναστική πανήγυρη που έχει άμεσες και απτές επιδράσεις στην ενοριακή λαϊκή λατρεία τόσο της Πάτμου όσο και των γύρω νησιών.
Οριακές και διαβατήριες, λοιπόν, για διαφορετικούς λόγους η καθεμιά, είναι οι περιπτώσεις λαϊκής λατρευτικής τιμής των αγίων του Μαρτίου που παραπάνω αναφέρθηκαν. Οριακές όπως και όλος ο μήνας Μάρτιος, που οριστικοποιεί, παρά τις καιρικές ιδιοτροπίες, το πέρασμα προς την αίσια βλάστηση και ανθοφορία της ελληνικής άνοιξης.
