Της Λίτσας Ι. Χατζηφώτη, αρχαιολόγου
Το Μαρκόπουλο Αττικής, η σημαντική αυτή πόλη των Μεσογείων, με τα κρασιά καλής ποιότητας, μια παράδοση που συνεχίζεται και στις μέρες μας, με τη σχετικά πρόσφατη κατασκευή σημαντικών έργων για τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, με την ύπαρξη ακόμα, παρά την τεράστια οικοδομική ανάπτυξη, αρκετών χώρων για καλλιέργεια κηπευτικών, και με αρκετά αρχαία, μεσαιωνικά και νεότερα μνημεία, διατηρεί στην καθημερινή ζωή των κατοίκων της αρκετά στοιχεία των τοπικών παραδόσεων του παρελθόντος, που συνεχίζουν να παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Τα τελευταία χρόνια το Μαρκόπουλο έγινε συχνά θέμα στα δελτία ειδήσεων, εξαιτίας των προσπαθειών των κατοίκων του, με επικεφαλής τους τοπικούς άρχοντες, να σταματήσουν τις εργασίες τους τα λατομεία, που απλώνονται πολύ κοντά στην πόλη, προκαλούν βασανιστικά προβλήματα στη ζωή και την υγεία των κατοίκων και προξενούν μια τεράστια πληγή στο περιβάλλον, που έχει χτυπηθεί βάναυσα. Είναι περίεργο πώς σε μια περιοχή τόσο κοντά στην Αθήνα και σε μια αναπτυσσόμενη πόλη, που διατηρεί πολλά από τα στοιχεία του ειδυλλιακού της περιβάλλοντος, γίνεται ανεκτή από την Πολιτεία αυτή η τρομακτική καταστροφή του τοπίου, που είναι ορατή και από πολύ μακριά και ύστερα από τόσες συζητήσεις και αποφάσεις δεν έχει τελικά λυθεί ακόμη.
Θέμα αυτού του προσκυνήματος, όμως, είναι η ιστορία ενός νεότερου δημόσιου οικοδομήματος στο Μαρκοπούλου, που συμπλήρωσε ήδη ζωή ενός αιώνα και πλέον από τα εγκαίνιά του και παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή των κατοίκων του. Πρόκειται για τον Ναό του Αγίου Ιωάννου, ένα από τα οικοδομήματα που, όπως και παραδοσιακά «καμαρόσπιτα» και αρκετά ωραιότατα νεοκλασικά οικοδομήματα (ιδίως δημόσια κτίρια, όπως σχολεία), χτίσθηκαν στα τέλη του 19ου αι. και, όσο κι αν δεν «δένουν» με το περιβάλλοντα χώρο, αποτελούν μαρτυρία των πολιτιστικών ροπών της εποχής κατά την οποία κατασκευάστηκαν.
Είναι ένα οικοδόμημα που είναι «γεμάτο αναμνήσεις, ιστορίες και θρύλους. Μουσείο, μνημείο, και ναός μαζί. Περιπετειώδες κτίσιμο, εντυπωσιακό αποτέλεσμα. Σημείο ενότητος και αντιπαλότητος, τόπος χαράς και λύπης, γωνιά κατανύξεως και κέντρο εκδηλώσεων, σύμβολο πολιτισμού και απόδειξη πνευματικότητος», όπως παραστατικά και με λίγες λέξεις το παρουσίασε ο Σεβ. Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικόλαος.
Ο ναός αυτός, που άρχισε να οικοδομείται το 1880 και εγκαινιάστηκε στις 21 Μαΐου του 1904, αποτελεί την κεντρική εκκλησία της περιοχής του Μαρκοπούλου σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του και τη μοναδική ενορία της περιοχής από το 1912 έως σήμερα.
Η ιστορία του από τη στιγμή που αποφασίστηκε η κατασκευή του, η ανάθεση της εκπόνησης των σχεδίων του στον Ερνέστο Τσίλλερ (ο οποίος, όπως μαρτυρείται από παλαιότερο βιβλίο του ιερέα π. Ιωάννη Ηλία, ονειρευόταν να φιλοτεχνήσει εκεί «μια μικρή Αγιά Σοφιά»), η προσαρμογή των σχεδίων αυτών -από άλλο αρχιτέκτονα- στις ανάγκες και τις τότε οικονομικές δυνατότητες της Εκκλησιαστικής Επιτροπής, οι ατελείωτες συζητήσεις για την ακριβή θέση του κτιρίου (που από στενοκεφαλιά ορισμένων αποφασίστηκε να είναι με την είσοδο πάνω στον δημόσιο δρόμο, τη λεωφόρο Σουνίου), καθώς και οι διαμάχες ανάμεσα στον Δήμο και την Κοινοτική Επιτροπή είναι θέματα που αποκαλύπτουν πολλές περιπέτειες και, βεβαίως, παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Είναι, επίσης, χαρακτηριστική η θέση της εκκλησίας αυτής ως θεσμού για τους κατοίκους της περιοχής κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα (γεγονός που δεν είναι μοναδικό εδώ και κατά τη συγκεκριμένη εποχή), όπως και η επιμονή τους να ανεγερθεί ναός στο Μαρκόπουλο, παρά την προσπάθεια της κεντρικής διοίκησης να συγκροτηθούν πρώτα βασικοί θεσμοί. Το Αρχείο της Ενορίας του Αγίου Ιωάννη, το οποίο καταγράφηκε, ταξινομήθηκε και σφραγίστηκε το 2003, διασώζοντας πρωτόκολλα αλληλογραφίας, καθολικά, γεννήσεων, γάμων, θανάτων, εισφορών, βιβλία της ΕΟΧΑ, τα της ανεγέρσεως του ναού και άλλα, αποτελεί πολύτιμη πηγή για την ιστορία του μνημείου, αλλά και της ζωής της περιοχής γενικότερα.
Το 2004 πραγματοποιήθηκε στο Μαρκόπουλο (15-16 Μαΐου) διημερίδα με θέμα «Αρχιτεκτονική, Γλυπτική, Ζωγραφική του Ι.Ν. Αγ. Ιωάννου Μαρκοπούλου», σκοποί της οποίας ήταν η αξιοποίηση του πρωτογενούς και δευτερογενούς αρχειακού υλικού στη μελέτη της ιστορίας του μνημείου, η καλλιτεχνική αξιολόγησή του και η ανάδειξη των ποικίλων ιδιαιτεροτήτων του.
Παράλληλα, οργανώθηκε έκθεση των κειμηλίων του στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Μαρκοπούλου. Το υλικό που προέκυψε αποτέλεσε έναν πολύ προσεγμένο τόμο.
Από τις ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν στη διημερίδα μαθαίνουμε για το πέρασμα του Τσίλλερ από το Μαρκόπουλο και το οικοδομικό πρόγραμμα του ναού (Νίκος Παπαγιαννάκος), τη σχέση της αρχιτεκτονικής του ναού με την αρχιτεκτονική του Τσίλλερ (Ελπίδα Χαίρη), τους καθεδρικούς ναούς άλλων κωμοπόλεων των Μεσογείων (Γρ. Πουλημένος, στη μνήμη του οποίου είναι αφιερωμένος ο τόμος) και τα θαυμάσια κιονόκρανα του ναού, άγνωστου καλλιτέχνη (Ελπίδα Βαμβακάρη). Ακόμα, για τα γλυπτά έργα του ναού και τους Τήνιους αδελφούς Λυρίτη (Αλέκος Ε. Φλωράκης), τον μεγάλο λησμονημένο ζωγράφο-αγιογράφο Δημήτριο Γεωργαντά (Νικ. Σπ. Κολιοβασίλης), το εικονογραφικό του πρόγραμμα στον συγκεκριμένο ναό (Ιωάννα Στούφη-Πουλημένου), τα ναζαρηνά πρότυπα των τοιχογραφιών του, καθώς και τις φορητές εικόνες του σκευοφυλακίου του (Γιάννης Ρηγόπουλος). Τέλος, για τις φορητές εικόνες που υπάρχουν στον ναό, έργα του Δ. Γεωργαντά και του Δ. Πελεκάση (Ι.Β. Φριλίγκος), και τα ξυλόγλυπτα της συλλογής του ναού και ναών του Μαρκοπούλου γενικότερα (Χάρης Κουτελάκης). Πολύ ενδιαφέρουσες είναι και οι αναφορές στο βιβλίο του π. Ηλία, που μνημονεύτηκε πιο πάνω, και στο αρχείο του ναού από τους κυρίους Νίκο Λαδά και Δ. Νικολάου.
Η παρουσίαση σε έναν φροντισμένο τόμο, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό, επιτρέπει διαχρονικά σε όσους παρακολούθησαν τη διημερίδα να θυμηθούν και να εμπεδώσουν όσα ειπώθηκαν εκεί, αλλά και σε όσους δεν είχαν αυτή την ευκαιρία για κάτι τέτοιο να γίνουν μέτοχοι της αγωνίας, των αγώνων, των προσπαθειών και των γεγονότων που συντέλεσαν στη δημιουργία του κτιρίου αυτού. Όσο κι αν η οικοδόμηση του ναού του Αγίου Ιωάννη Μαρκοπούλου δεν ανταποκρίθηκε στις προδιαγραφές για τη δημιουργία ενός αρχιτεκτονικού ρυθμού ναοδομίας που να εκπροσωπεί την αντίληψη της σύγχρονης Ελλάδας, με όλες τις ροπές και τις βυζαντινές παραδόσεις που θα μπορούσε να εμπεριέχει, όπως πολύ διεισδυτικά παρατηρεί με άλλα λόγια ο κ. Παπαγιαννάκος, αποτελεί μνημείο της πίστης, της σταθερής πίστης του λαού, που προέτασσε των καθημερινών αναγκών του την ύπαρξη ναού του Θεού. Είναι μια εμπεριστατωμένη περιήγηση στις «ενδείξεις και τις αποδείξεις των βιωμάτων, των παθημάτων και των κατορθωμάτων των προγόνων μας, που είχαν την Εκκλησία στο κέντρο της ζωής και της καρδιάς τους», δηλαδή την πνευματική ζωή της ενορίας, τους εκπροσώπους και τη δραστηριότητά της.
Αν κανείς θα ήθελε να δει με καθαρό βλέμμα, θα αντιλαμβανόταν αμέσως ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι να γνωρίσει το έργο της Εκκλησίας, γενικά και ειδικά, πέρα από τις κραυγές όσων «ανακαλύπτουν» μόνο δεινά στον χώρο αυτό!
