Η Παναγία η Σπηλιανή, στη Νίσυρο, είναι ένα από τα πιο γνωστά μοναστήρια των νησιών του Αιγαίου. Βρίσκεται σε πανοραμική θέση στο λόφο πάνω από το Μανδράκι, την πρωτεύουσα του νησιού. Η πρόσβαση στη μονή γίνεται από τον κεντρικό δρόμο, κοντά στο ναό της Ποταμίτισσας, από όπου ξεκινούν τα 130 σκαλιά που οδηγούν στη μονή.
Λέγεται «Σπηλιανή» γιατί η εκκλησία του μοναστηριού βρίσκεται μέσα στη σπηλιά του λόφου. Μέσα στην εκκλησία βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας.
Η παράδοση λέει ότι κάποιος Νισύριος βοσκός είδε από μακριά ένα φως να φέγγει μέσα στη σπηλιά που υπήρχε στο βράχο. Πήγε κοντά και με έκπληξη είδε ένα μικρό εικόνισμα της Παναγιάς, το οποίο μετέφερε στον ναό της Ποταμίτισσας. Η περιοχή από τότε ονομάζεται «βρετού». Το άλλο πρωί όταν πήγαν στην εκκλησία ανακάλυψαν ότι δεν βρισκόταν στη θέση της, οπότε άρχισαν να ψάχνουν. Τελικά βρήκαν την εικόνα πάνω στο λόφο. Κατάλαβαν ότι ήταν επιθυμία της Παναγίας να παραμείνει εκεί και μετά από λίγα χρόνια άρχισαν να χτίζουν το μοναστήρι το οποίο ιδρύθηκε πιθανότατα στο τέλος του 14ου αιώνα. Ο κυρίως ναός είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και το παρεκκλήσιο δεξιά, στον άγιο Χαράλαμπο.
Λίγο καιρό αργότερα, οι ντόπιοι έφτιαξαν μια μεγάλη εικόνα της Παναγίας πανομοιότυπη με το μικρό ξύλινο εικόνισμα που είχε βρεθεί στη σπηλιά και την έντυσαν όλη από ασήμι. Το μικρό εικόνισμα το τοποθέτησαν μέσα στην παλάμη του αριστερού χεριού της μεγάλης εικόνας που έφτιαξαν, το οποίο βρίσκεται εκεί ακόμη και σήμερα. Φυσικά δεν φαίνεται γιατί είναι κρυμμένο ανάμεσα στο ξύλο και το ασήμι. Μάλιστα για να χωρέσει, έκαναν μεγαλύτερο σε μέγεθος το αριστερό χέρι και η διαφορά των δύο χεριών είναι φανερή.
Οι ντόπιοι λένε ότι το αριστερό χέρι της Παναγίας που βρίσκεται μέσα το εικόνισμα είναι ζεστό όταν το ακουμπάς, δηλαδή έχει τη θερμοκρασία του ανθρωπίνου σώματος, σε αντίθεση με το άλλο χέρι που είναι κρύο.
Η εικόνα της Παναγίας, επενδυμένη από ασήμι, είναι αμφιπρόσωπη: στο πίσω μέρος εικονίζεται ο Άγιος Νικόλαος, ενώ στο άλλο η Παναγία με το Βρέφος, φιλοτεχνημένη με την τεχνοτροπία της ρώσικης σχολής.
Σε κάθε δύσκολη στιγμή όλοι οι Νισύριοι προστρέχουν στην Παναγία τη Σπηλιανή, τη «Γερόντισσα» του νησιού, και αυτό φαίνεται από τα εκατοντάδες τάματα που βρίσκονται στην εικόνα της. Και στις χαρές τους, όμως, γιατί στη Νίσυρο συνηθίζεται τα μυστήρια (γάμοι, βαφτίσια) να γίνονται στο μοναστήρι της Σπηλιανής.
Κάθε Δεκαπενταύγουστο στη Χάρη της φτάνουν προσκυνητές από όλα σχεδόν τα Δωδεκάνησα, με πλοία. Μάλιστα, τα πλοία πριν αράξουν στο λιμάνι του νησιού, περνούν πρώτα κάτω από το μοναστήρι, σφυρίζοντας για να πάρουν την ευλογία της Παναγίας και σε ανταπόδοση χτυπούν οι καμπάνες του μοναστηριού.
