Ταπεινά κατάλευκα εξωκκλήσια, επιβλητικοί ναοί, εντυπωσιακά προσκυνήματα, δαιδαλώδη μοναστήρια με εντυπωσιακά καμπαναριά συνθέτουν σε μπλε και άσπρο τους Αγίους Τόπους των Κυκλάδων. Οι Κυκλάδες ήταν η περιοχή που ανέδειξε το άλλο πρόσωπο της Ορθοδοξίας, αφού μοιράστηκαν τους ίδιους λόφους, τις ίδιες συνοικίες, τον ίδιο πολιτισμό με τους Καθολικούς, που ζουν κατά κύριο λόγο στα μεγάλα νησιά. Η ιστορία της Εκκλησίας στις Κυκλάδες είναι από τις πλέον εντυπωσιακές στον ελλαδικό χώρο: από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, τις κατακόμβες της Μήλου, έως την περίοδο της εικονομαχίας, τους Ενετούς τους Τούρκους, αλλά και τον τορπιλισμό της «Έλλης», η «Θάλασσα των Ορθοδόξων» είναι αυτή που δίνει νέα πνοή στην πίστη. Τα μοναστήρια που κτίστηκαν εκεί δεσπόζουν με τη θέση, την αρχιτεκτονική, τον εντυπωσιακό διάκοσμο, τους διάσημους κτήτορες, τα κειμήλια και τα ιερά λείψανα που φυλάσσονται σε σεβασμό και ευλάβεια.
Οι ναοί παντού καθηλώνουν τον προσκυνητή με τα τεράστια καμπαναριά, την εικονογράφηση, τα μαρμάρινα ή ξυλόγλυπτα τέμπλα τους αλλά και τις σπάνιες φορητές εικόνες. Όλα τα νησιά τα προστατεύει μια «Παναγιά», που έχει γίνει αντικείμενο λατρείας για χιλιάδες επισκέπτες από όλο τον κόσμο.
Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια πολλά από τα νησιά των Κυκλάδων είχαν ερημωθεί και χρησιμοποιούνταν ως τόποι εξορίας επιφανών Ρωμαίων που έπεφταν σε δυσμένεια. Ο χριστιανισμός ως θρησκεία άργησε μάλλον να επικρατήσει. Οι θεοί του ελληνικού δωδεκαθέου μαζί με τους νέους που εντάχθηκαν στον κύκλο της ειδωλολατρίας από την Ανατολή και την Αίγυπτο, όπως οι Μίθρας, Ίσις, Όσιρις, Ανούβις, Σάραπις, εκεί συνέχιζαν να λατρεύονται για πολλούς αιώνες μετά την εμφάνιση του Χριστιανισμού.
Πρώτη η Άνδρος απέκτησε επίσκοπο, τον Ζωίλο, όπως αναφέρεται στα πρακτικά της Συνόδου της Αλεξανδρείας, το 362 μ.Χ.
Οι κατακόμβες της Μήλου, που από τα τέλη του 2ου μέχρι τον 5ο αιώνα, οπότε χρησιμοποιήθηκαν ως νεκροταφείο, τόπος λατρείας και άσυλο για τους Χριστιανούς, είναι το σπουδαιότερο, με παγκόσμια σημασία, μνημείο εκείνης της περιόδου.
Μετά την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, το 330 μ.Χ., οι Κυκλάδες έγιναν μαζί με άλλα νησιά του Αιγαίου επαρχία του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους. Η παράδοση θέλει τον ίδιο τον Μεγάλο Κωνσταντίνο να κτίζει στην Πάρο τον ναό της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής, ένα εκ των πιο σημαντικών παλαιοχριστιανικών μνημείων του ελλαδικού χώρου. Στα επόμενα χρόνια χτίστηκαν στα νησιά μοναστήρια και ναοί, με τους βυζαντινούς αυτοκράτορες να δείχνουν προσωπικό ενδιαφέρον, προσφέροντας τεράστια ποσά για την ανοικοδόμηση αλλά και την εικονογράφησή τους.
Στην κυκλαδίτικη ύπαιθρο τότε δέσποζαν τα επιβλητικά καστρομονάστηρα, οχυρωμένα μοναστήρια χτισμένα με την αρχιτεκτονική κάστρου, όπου κατέφευγαν οι κάτοικοι σε κάθε πειρατική επιδρομή. Χαρακτηριστικά μοναστήρια-πύργοι είναι η μονή της Παναγίας της Υψηλοτέρας στη Νάξο, η μονή Ταξιαρχών στη Σέριφο και η Μονή Ζωοδόχου Πηγής στη Σίκινο.
Μέσα στο πλαίσιο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας οι Κυκλάδες συνέχισαν την ιστορία τους, δίνοντας θαυμάσια μνημεία του βυζαντινού πολιτισμού, αριστουργηματικές βυζαντινές εικόνες και υπέροχες εκκλησίες (έξοχο δείγμα η Παναγία η Πρωτόθρονος στη Νάξο με το σύνθρονο του 9ου-10ου αιώνα). Τον 10ο αιώνα οι Κυκλάδες εντάχθηκαν στο Θέμα του Αιγαίου. Όλους αυτούς τους αιώνες, οι πολλαπλές επιθέσεις πειρατών, κυρίως Αράβων, αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη αιτία δεινών για τα νησιά.
Όλα τα νησιά τα προστατεύει μια «Παναγιά», που έχει γίνει αντικείμενο λατρείας για χιλιάδες επισκέπτες από όλο τον κόσμο
Ενετοί και Φράγκοι στις Κυκλάδες
Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, το 1204, τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων περιήλθαν στους Ενετούς. Οι αδελφοί Γκίζι κατέλαβαν την Τήνο, τη Μύκονο, τη Σέριφο, την Κέα και την Αμοργό, ενώ ο Μάρκος Σανούδος κατέλαβε τη Νάξο, την Πάρο, την Αντίπαρο, τη Μήλο, την Κίμωλο, τη Σίφνο, την Κύθνο, τη Φολέγανδρο, την Ανάφη, την Ίο και τη Θήρα. Το 1207 ο Μ. Σανούδος ίδρυσε το Δουκάτο του Αιγαίου ή της Νάξου, με πρωτεύουσα τη Νάξο, και το 1208 ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’ ίδρυσε την Καθολική Επισκοπή Νάξου. Οι συνθήκες της ζωής διαμορφώθηκαν με βάση το φεουδαρχικό δίκαιο, με διαφορές, βέβαια, από νησί σε νησί. Οι καθολικού δόγματος φεουδάρχες και άρχοντες εγκαθίσταντο στα κάστρα και οι συμπαγείς μάζες του ντόπιου Ορθόδοξου πληθυσμού έμεναν στους οικισμούς δίπλα στα κάστρα ή στα χωριά. Η μακρά περίοδος της ενετικής κατοχής είχε ως αποτέλεσμα οι κάτοικοι ορισμένων νησιών να δεχτούν το καθολικό δόγμα. Έτσι, στην Τήνο, τη Σύρο, τη Νάξο και τη Σαντορίνη αναπτύχθηκε μια πλούσια καθολική παράδοση, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Το Δουκάτο της Νάξου υπήρξε το σταθερότερο δημιούργημα της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα: υπό τους Σανούδους και αργότερα υπό τους Κρίσπι, παρέμεινε ισχυρό ακόμα και μετά την πτώση της λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, δεν καταλύθηκε ποτέ από την αναγεννημένη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και επέζησε για σχεδόν εκατό χρόνια μετά την κατάληψη της Πόλης από τους Τούρκους. Το 1537, οι γαλέρες του σουλτάνου με στόλαρχο τον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα κατέλαβαν τα περισσότερα νησιά. Οι Κρίσπι διατηρήθηκαν από τον σουλτάνο ως φόρου υποτελείς άρχοντες μέχρι το 1566, οπότε ο τουρκικός στόλος κατέλυσε οριστικά το δουκάτο. Μόνο η Τήνος έμεινε ενετική, για να περιέλθει στους Τούρκους δύο αιώνες αργότερα.
Στην εποχή των Τούρκων
Τ
ο 1766 οι Κυκλάδες καταλήφθηκαν από τους Τούρκους. Ο σουλτάνος Σελίμ Β’ δώρισε τα νησιά αρχικά στον Εβραίο Μιχαήλ Ναζή και μετά τον θάνατο του τελευταίου προσαρτήθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Κάθε νησί αποτελούσε τότε μια μικρή αυτόνομη κοινότητα με άρχοντες τους επιτρόπους, που είχαν εξουσία δικαστική, εισέπρατταν τους φόρους κ.λπ. Πολλά νησιά τότε άρχισαν να πλουτίζουν από τη ναυτιλία και το εμπόριο και να ευημερούν. Με τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1770, παρακινημένα από την Αικατερίνη Β’ και τον Ορλώφ, πολλά νησιά ξεσηκώθηκαν. Η ρωσοτουρκική συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774) εξασφάλισε πολλά προνόμια για τη ναυτιλία και το εμπόριο των νησιωτών, που σιγά-σιγά πλούτισαν τόσο, ώστε να βοηθήσουν αποτελεσματικά με χρήματα και πλοία τον αγώνα για την απελευθέρωση του Έθνους, που ξέσπασε το 1821.
Ήθη και έθιμα
Σε κάθε νησί τηρούνται με μεγάλη προσήλωση και πηγαίο κέφι οι γιορτές των τοπικών προστατών αγίων, με τους «πανηγυράδες» (Σίφνος, Κουφονήσια) και τους «κτήτορες» (Σέριφος) να μεριμνούν ώστε να οργανωθούν όλα στην εντέλεια – μια ιδανική ευκαιρία για να γνωρίσουν οι φιλοξενούμενοι τον τρόπο που οι Κυκλαδίτες γλεντούν με νησιώτικα τραγούδια και χορούς υπό τους ήχους του βιολιού και του λαούτου, όπου το κέφι απογειώνεται.
Κορυφαία θέση στον ετήσιο εορταστικό κύκλο των Κυκλάδων έχει η Παναγία – μακρινός απόηχος της προϊστορικής λατρείας της θεάς-μητέρας (όπως δείχνει το επιβλητικό ειδώλιο της Μεγάλης Μητέρας που ανακαλύφθηκε στην Κέρο). Η Παναγία τιμάται με αναρίθμητα τοπικά προσωνύμια σε όλα τα νησιά: η Παλατιανή και η Πανάχραντος στην Άνδρο, η Καστριανή και η Ρευματιανή στην Τζια, η Οδηγήτρια στην Κίμωλο, η Πορταΐτισσα και η Θαλασσίτρα στη Μήλο, η Βλαχερνιώτισσα και η Πρωτόθρονος στη Νάξο, η Γιάτραινα στη Θηρασιά, η Παντάνασσα στη Σίκινο, η Ουρανοφόρα στη Σίφνο, η Παναγία η Μαρτιάτισσα και η Μαγιάτισσα στη Φολέγανδρο. Ξεχωριστές γιορτές της Παναγίας με πανελλήνια και πανορθόδοξη ακτινοβολία είναι αυτές της Μεγαλόχαρης στην Τήνο, της Εκατονταπυλιανής στην Πάρο και της Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό. Σε πολλά νησιά στις 23 Αυγούστου γιορτάζονται τα Εννιάμερα της Παναγίας, ενώ μια ιδιαίτερη, σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα, γιορτή της Παναγίας τηρείται το Σάββατο του Ακάθιστου Ύμνου (Παναγία η Ακαθή στη Σχοινούσα, Θεοσκέπαστος στην Άνδρο).
Η περίοδος του Πάσχα έχει μια ξεχωριστή γοητεία στα κυκλαδονήσια, με τη λιτή μεγαλοπρέπεια της περιφοράς του Επιταφίου στα φρεσκοασπρισμένα δρομάκια και τα γλέντια και τους χορούς όλη την εβδομάδα που ακολουθεί. Στη Φολέγανδρο το Πάσχα γιορτάζεται με την τριήμερη περιφορά της εικόνας της Παναγίας, όπου κάθε σπίτι υποδέχεται την πομπή με κεράσματα και τα βράδια στήνονται γλέντια και χοροί. Σε πολλά νησιά το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στην πλατεία και παίζουν «μπίλιους» ή «τσούνια», ένα παραδοσιακό παιχνίδι που θυμίζει μπόουλινγκ. Στον Κτικάδο της Τήνου τη Δευτέρα του Πάσχα τηρείται απαρέγκλιτα το έθιμο της Τράπεζας της Αγάπης, όπου Ορθόδοξοι και Καθολικοί τρώνε σε κοινό τραπέζι. Και στην Πάρο ο ταξιδιώτης θα έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει το πανελλαδικά μοναδικό έθιμο της αναπαράστασης των Παθών.
Το βράδυ της 23ης Ιουνίου, παραμονή του Αϊ-Γιάννη, ή στις 24 Ιουνίου, στην Άνδρο, την Αντίπαρο, την Ίο και τη Νάξο τελούν το πατροπαράδοτο έθιμο του κλήδονα. Σε όλα τα νησιά το καλοκαίρι στήνονται ψαράδικες γιορτές με άφθονο ντόπιο κρασί και νόστιμους θαλασσινούς μεζέδες και το τέλος του καλοκαιριού φέρνει τα έθιμα του τρύγου, του πατήματος και του ρακιζιού (της παραγωγής του τσίπουρου). Στην Πάρο στις 3 Νοεμβρίου, γιορτή του Αϊ-Γιώργη του Μεθυστή, οι Παριανοί εγκαινιάζουν τα κρασιά τους σε ένα έθιμο που παραπέμπει στις διονυσιακές γιορτές, ενώ στη Σέριφο στις 14 Νοεμβρίου, του Αγίου Φιλίππου, στήνεται ένα τρικούβερτο γλέντι, όπου οι κάτοικοι ανοίγουν το νέο τους κρασί και τελούν τα περίφημα «χοιροσφάγια», ένα ζωηρό έθιμο που έχει τις ρίζες του στους βυζαντινούς χρόνους και τηρείται σχεδόν σε όλες τις Κυκλάδες στο τέλος του φθινοπώρου και πριν από τα Χριστούγεννα.
Όπως είναι φυσικό, ξεχωριστό εορτασμό επιφυλάσσει η θαλασσινή πολιτεία των Κυκλάδων στον προστάτη άγιο των θαλασσινών, τον Αϊ-Νικόλα. Στα Κουφονήσια μετά τη λειτουργία ακολουθεί γλέντι, όπου προσφέρονται θαλασσινοί μεζέδες και ψημένη ρακή, και στη Σχοινούσα γιορτάζει το γραφικό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου στον φάρο του λιμανιού, με κύριο έδεσμα τον πατροπαράδοτο μπακαλιάρο σκορδαλιά.
Η περίοδος των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς φέρνει τις δικές της εορταστικές παραδόσεις. Ονομαστά είναι τα σιφνέικα κάλαντα, αυτοσχέδια στιχουργήματα που σχολιάζουν πρόσωπα και καταστάσεις, ενώ στον Τριπόταμο της Τήνου τηρείται το περίφημο έθιμο του «Κάβου», με στοιχεία πρωτοχριστιανικά, μεσαιωνικά και αγιορείτικα.
Τα σημαντικότερα προσκυνήματα
Τήνος
- Παναγία της Τήνου
- Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή Κυρίας των Αγγέλων Κεχροβουνίου
Άνδρος
- Μονή Ζωοδόχου Πηγής ή της Αγίας
- Μονή του Αγίου Νικολάου εν Μύροις
- Μονή Αγίας Μαρίνας
- Μονή Παναχράντου
Μήλος
- Κατακόμβες
Σύρος
- Ναός Αγίου Νικολάου
- Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου
- Μύκονος
- Ναός Ζωοδόχου πηγής ή Πηγαδιώτισσας
- Μονή Παναγίας Θεοτόκου Τουρλιανής
- Μονή Παναγία Παλαιοκαστριανή
Πάρος
- Ναός Παναγίας Εκατονταπυλιανής
- Μονή Ζωδόχου Πηγής Λογγοβάρδας
- Μονή Μεταμορφώσεως ή Χριστός στο Δάσος – Άγιος Αρσένιος
- Ησυχαστήριο Παναγίας Μυρτιδιώτισσας
Νάξος
- Προσκύνημα Παναγίας Αργοκοιλιώτισσας
- Ναός Αγίου Γεωργίου Διασορίτη
- Μονή Φωτοδότη
- Μονή Ιωάννου Χρυσοστόμου
- Μονή Παναγίας Πρωτόθρονης
- Μονή Παναγίας Δροσιανής
Αμοργός
- Μονή Παναγίας Χοζοβιώτισσας
Σαντορίνη
- Μονή Προφήτη Ηλία
- Μονή Αγίου Νικολάου
Ανάφη
- Μόνη Παναγίας Καλαμιώτισσας
