Της Λίτσας Ι. Χατζηφώτη, αρχαιολόγου
Ως θέμα της Ορθόδοξης και Χριστιανικής Τέχνης, από τα πρώτα της «βήματα», κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους, η μορφή του Αποστόλου Παύλου είναι πολύ αγαπητή, όπως και η διδασκαλία του, που απλώνεται με την έμπρακτη παρουσία του σε πολύ μεγάλη περιοχή της Μεσογειακής Λεκάνης, όσο κι αν στους αιώνες πριν από τον Μέγα Κωνσταντίνο δεν συνηθίζονταν η απεικόνιση μορφών «κοιμηθέντων», σκηνές μαρτυρίου και θανάτου γενικότερα.
Ως μία από τις παλαιότερες απεικονίσεις του θεωρείται εκείνη που διασώθηκε στην κατακόμβη της Αγίας Δομιτίλλης, στη Ρώμη, και ανάγεται το 348. Η μορφή του, όπως παρουσιάζεται εκεί, δηλαδή με πρόσωπο επίμηκες (μακρουλό θα λέγαμε παραστατικά), με μεγάλο μέτωπο και φαλάκρα, με μύτη γαμψή και όχι πολύ μακριά γενειάδα, δημιουργεί τον τύπο με τον οποίο ως επί το πλείστον θα απεικονίζεται ανά τους αιώνες και έως τις ημέρες μας, τουλάχιστον στα έργα της Ορθοδοξίας. Είναι τα χαρακτηριστικά που θα μεταδοθούν από τους παλαιοχριστιανικούς στους βυζαντινούς χρόνους και από αυτούς στους μεταβυζαντινούς, οπότε θα αποκρυσταλλωθούν στα λόγια του ιερομόναχου Διονυσίου του εκ Φουρνά των Αγράφων στο έργο του «Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης»: «Ο Παύλος, φαλακρός, βουρλογένης, μιξοπόλιος, βαστώντας ιδ’ επιστολάς του τυλιγμένας και δεμένας όλας ομού».
Είναι πολύ χαρακτηριστικό πώς συμπυκνώνεται σε δεκατέσσερα μικρά ειλητάρια, που κατά συνεκδοχή αντικαθίστανται συχνά και σε ένα μόνον, το συγγραφικό έργο του Αποστόλου.
Στην Τέχνη της Δύσης χαρακτηριστικό της μορφής του Αποστόλου Παύλου είναι συχνά το σπαθί. Το στοιχείο αυτό συμβολίζει τη θανάτωσή του με αποκεφαλισμό και τον δυναμισμό της διδασκαλίας του, με τον οποίο αποκόπηκαν από την ειδωλολατρία χιλιάδες εθνικοί. Παράδειγμα, το άγαλμά του μπροστά από την επιβλητική βασιλική του Αποστόλου Παύλου «εκτός των τειχών» στη Ρώμη.
Από τις παλαιότερες και περισσότερο χαρακτηριστικές απεικονίσεις του Αποστόλου Παύλου είναι ανάγλυφες συμβολικές παραστάσεις σε σαρκοφάγους που αποκαλούνται χαρακτηριστικά «Sarcophagi passionis», δηλαδή του πάθους, γιατί απεικονίζουν είτε το μαρτύριο του Ιησού είτε το μαρτύριο των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Τα μνημεία αυτά χρονολογούνται από τα μέσα του 4ου έως τα μέσα του 5ου αι. και προέρχονται από περιοχές της Ιταλίας ή της Γαλλίας.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η σαρκοφάγος του Ιουνίου Βάσσου του 359 (Ρώμη, Βατικανή Κρύπτη), η σαρκοφάγος της Αγ. Μαγδαληνής του 360-370 (περιοχή Τουλόν Γαλλίας) και μια σαρκοφάγος από την κατακόμβη του Αγ. Σεβαστιανού της Ρώμης, που χρονολογείται γύρω το 370.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο πρώιμα έργα που απεικονίζουν τον Παύλο με πλήρη την κόμη του. Το ένα είναι θραύσμα από ανάγλυφο του 4ου ή του 5ου αι. που φυλάσσεται στο Μουσείο της Ακυληίας και παριστάνει αντιμέτωπους τον Πέτρο και τον Παύλο. Το άλλο είναι πλακίδιο από ελεφαντοστό όπου ο Άγιος Παύλος εικονίζεται ολόσωμος κατά μέτωπο να κρατεί στο αριστερό του χέρι Ευαγγέλιο.
Έξοχες ψηφιδωτές παραστάσεις ας αναφερθούν εκείνες του Παλατινού Παρεκκλησίου του Παλέρμο της Σικελίας, που χρονολογούνται τον 12ο αι. και κατατάσσονται μεταξύ των σημαντικότερων παραδειγμάτων του είδους αυτού της Τέχνης όλων των εποχών. Στο Παλατίνο Παρεκκλήσιο ο Απόστολος εικονίζεται καθώς βαπτίζεται στη Δαμασκό από τον Ανανία, συζητώντας με Ιουδαίους στη συναγωγή και τη στιγμή που ασπάζεται τον Πέτρο κατά τη συνάντησή τους στη θέση Τρεις Ταβέρνες, στην περιοχή της Ρώμης.
Από τα σωζόμενα μνημεία όπου απεικονίζεται ο Απόστολος Παύλος σε τοιχογραφίες παραθέτουμε σπάραγμα τοιχογραφίας με τον ασπασμό του με τον Απόστολο Πέτρο (1170-1180) από το καθολικό της Ι.Μ. Βατοπεδίου, η παράσταση στο Πρωτάτο των Καρυών, έργο του Μ. Πανσέληνου (1290), εκείνη του κελιού του Ραβδούχου, λίγο έξω από τις Καρυές (αρχές του 13ου αι.), και η τοιχογραφία της Ι.Μ. Σταυρονικήτα στο Άγ. Όρος, όπου εικονίζεται μεταξύ των Αποστόλων Ανδρέα και Πέτρου (α΄ μισό του 16ου αι.), έργο του Θεοφάνη του Κρητός.
Ασφαλώς ο αριθμός των φορητών εικόνων του σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Ορθοδοξίας είναι τεράστιος και ανάμεσα σε αυτές συγκαταλέγονται παλαιότατες της Ι.Μ. Αγίας Αικατερίνης του Σινά και μεγάλων αγιογράφων της Ορθοδοξίας, από τον Ζώρζη και τον Άγγελο έως τον σύγχρονο Φώτη Κόντογλου. Ανάλογος είναι και ο αριθμός σε παραστάσεις μικρογραφιών χειρογράφων και άλλων αντικειμένων Τέχνης, από τα οποία καταγράφουμε αμφιπρόσωπο εγκόλπιο του 13ου αι. που φυλάσσεται στην Ι.Μ. Βατοπεδίου.
Εκτός από τις απεικονίσεις του αποκεφαλισμού του και του ασπασμού με τον Απόστολο Πέτρο, που είναι και η χαρακτηριστική παράσταση του εορτασμού της μνήμης τους, στις 29 Ιουνίου, ο Παύλος εικονίζεται και σε άλλες, συνθετότερες παραστάσεις, όπως της Αναλήψεως (Σινά), της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Ι.Μ. Σταυρονικήτα), της Ψηλάφησης του Θωμά (Συλλογή Ιω. Λάτση), και σε γεγονότα και θαύματα που έκανε στη ζωή του, όπως, κατά τον Διονύσιο τον εκ Φουρνά: «Ο Παύλος εν σπυρίδι κρεμασθείς διά του τείχους εκφεύγει τας χείρας των Ιουδαίων» (φυγάδευση από Δαμασκό μέσα σε καλάθι), «Ο Παύλος εκτυφλών τον Βαριησούν τον μάγον», «Ο Παύλος ιώμενος την έχουσαν πνεύμα Πύθωνος», «Ο Παύλος εκτινάξας εις το πυρ την δήξασαν αυτόν έχιδναν κατέκαυσεν» κ.ά.
Ματαιοπονούν όσοι θεωρούν την Ιστορία σύνολο συγκυριών. Δεν ήταν ένα συνηθισμένο, κοινό πρόσωπο ο Παύλος. Ήταν σπουδαία μορφή, προικισμένος άνθρωπος, με πολλές ικανότητες, πλατιά μόρφωση και ευρεία αντίληψη. Όλα αυτά, βέβαια, αποτελούν τους εξωγενείς παράγοντες, τους ανθρώπινους. Κι υπάρχει ακόμη ένας: Το γεγονός πως ο Παύλος ενστερνίστηκε με πάθος και με απόλυτη αφοσίωση την εντολή «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη». Δεν σταμάτησε παρά μόνον τη στιγμή που το ξίφος του Ρωμαίου στρατιώτη του έκοψε το νήμα της επίγειας ζωής.
