Της Λίτσας Ι. Χατζηφώτη, αρχαιολόγου
Ταξιδεύοντας στην Εθνική Οδό από Αθήνα προς Λαμία, έχοντας διανύσει απόσταση 80 χιλιομέτρων, θα προσέξουμε επάνω στην κορφή του ιδιαίτερα απόκρημνου Σαγμάτιου Όρους κτίρια που δεν διακρίνονται με την πρώτη ματιά. Αφήνοντας την Εθνική Οδό και ακολουθώντας την κατεύθυνση που δείχνει η πινακίδα «προς Ύπατον» φθάνουμε πρώτα το μικρό μικρό χωριό Ύπατον και στη συνέχεια στη Μονή Σαγματά, στα κτίρια που μόλις φαίνονται από την Εθνική Οδό. Το υψόμετρο εδώ είναι 747μ. Η θέα ολόγυρα αφάνταστα γοητευτική. Το μάτι χορταίνει απλωσιά, ομορφιά και η ψυχή άφατη γαλήνη. Όσο ξερή φαίνεται η περιοχή από κάτω, τόσο πλούσια αποκαλύπτεται η πρασινάδα επάνω. Έντονη η εντύπωση ότι το προσκύνημα γίνεται στην κορυφή του κόσμου…
Η Μονή Σαγματά, η παλαιότερη Μονή της Βοιωτίας μετά τη Μονή του Οσίου Λουκά, ιδρύθηκε το 1106 από τον Όσιο Κλήμη σε χώρο όπου υπήρχε στην αρχαιότητα ναός και άγαλμα του Διός Υπάτου πάνω στο όρος Ύπατο, που είχε λάβει την ονομασία του από τον Δία και κατόπιν ονομάστηκε Σαγμάτιον.
Πνευματικό ανάστημα του Οσίου Μελετίου, ο Όσιος Κλήμης, που καταγόταν από την Αθήνα, έζησε ένα διάστημα στη Μονή του στον Κιθαιρώνα και κατόπιν ίδρυσε το μοναστήρι στο Ύπατο. Για τον βίο του πολύ λίγα είναι γνωστά. Στο Συναξάρι του διαβάζουμε ότι συνήθιζε να πηγαίνει σε ύψωμα πιο πέρα από τη Μονή του και να προσεύχεται ανερχόμενος σε έκσταση. Κάποτε το γεγονός έγινε αντιληπτό. Για να μην σκανδαλίζει εγκατέλειψε τη Μονή της μετανοίας του και ασκήτεψε σε σπηλιά στον γκρεμό, κάτω από τη σημερινή Μονή στο Σαγμάτιο Όρος, κοντά σε μικρό κοινόβιο που προϋπήρχε εκεί. Σύντομα προσήλθαν κοντά του και άλλοι μοναστές και η «μάνδρα» του Κλήμεντος αυξήθηκε και έγινε ευρύτατα γνωστή.
Η φήμη του ασκητικού και πνευματοφόρου Γέροντα έφτασε ώς τη Βασιλεύουσα και ο αυτοκράτωρ Αλέξιος Α’ Κομνηνός με το χρυσόβουλο της ιδρύσεως της Μονής προσέφερε επίσης πολλά χρήματα στη Μονή, άλλα δώρα και τμήμα από Τίμιο Ξύλο. Η Μονή, η οποία τιμάται σήμερα στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, ήταν βασιλική, σταυροπηγιακή και αρχικά αφιερωμένη στον Παντοκράτορα Χριστό, έλαβε πιθανόν την επωνυμία της από κάποιον μοναχό που κατασκεύαζε σάγματα, σαμάρια.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ ελάχιστες είναι οι πληροφορίες περί αυτού, έχει διασωθεί η μορφή του σε αρκετά μεταγενέστερη τοιχογραφία στον νάρθηκα του καθολικού της Ι.Μ. Βαρλαάμ στα Μετέωρα. Πρόκειται για έργο δύο σπουδαίων αγιογράφων του 16ου αιώνα, του Γεωργίου και του Φράγκου Κατελάνου, οι οποίοι κατάγονταν από τη Θήβα, στο οποίο η τέχνη των δημιουργών αποτύπωσε την αγιότητα, την πνευματικότητα του Οσίου Κλήμεντος. Γνωρίζουμε ότι ο ιδρυτής της Μονής Σαγματά εκοιμήθη στη διάρκεια του πρώτου μισού του 12ου αιώνα. Όπως έχει γραφεί, εκεί «φυλάσσεται ως θησαυρός και αγίασμα η χαριτόβρυτος κάρα του».
Το κτιριακό συγκρότημα της Μονής έχει σχήμα περίπου τραπεζοειδές, στο κέντρο του οποίου βρίσκεται το καθολικό, ρυθμού σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο, οικοδόμημα του 12ου αι. Τα κτίσματα που περιβάλλουν το καθολικό είναι τα διάφορα διαμερίσματά του, όπως η τράπεζα, το φωτάναμμα και ένα κελλί στη δυτική πτέρυγα, που χρονολογούνται στον 12ο αι., το αρχονταρίκι, το βαγεναριό, τα κελιά, αποθήκες, κτίσματα τα περισσότερα της εποχής της τουρκοκρατίας.
Το φωτάναμμα είναι χαρακτηριστική κατασκευή πολλών βυζαντινών μοναστηριών, μικρό δωμάτιο, συνήθως δίπλα στην τράπεζα ή το μαγειρείο, όπου συγκεντρώνονταν οι μοναχοί ή οι μοναχές για να ζεσταθούν, αφού δεν υπήρχε θέρμανση στα κελιά. Πρόκειται για κλειστό χώρο, συνήθως κυκλικό, στο κέντρο του οποίου υπάρχει ανοικτό τζάκι και επάνω από αυτό στη στέγη οπαίο, από το οποίο έφευγε ο καπνός, συχνά και κτιστά καθίσματα γύρω.
Το καθολικό, κτίσμα όπως προαναφέρθηκε του 12ου αι., αποτελείται από τον κυρίως ναό, ο οποίος καταλήγει προς ανατολάς σε τρεις ημιεξαγωνικές εξωτερικά κόγχες, τη λιτή, με περίπου τις ίδιες διαστάσεις του κυρίως ναού και τον εξωνάρθηκα με το καμπαναριό, κτίσματα του 15ου ή του 16ου αι. Εντυπωσιακό στοιχείο του εσωτερικού του καθολικού, που μαρτυρεί, όπως έχει γράψει ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμος στο βιβλίο του για την «Χριστιανική Βοιωτία», το αρχικό μεγαλείο της Μονής, είναι η διακόσμηση του δαπέδου, παρά τις πληγές που έχει επιφέρει ο χρόνος και κυρίως η άγνοια των ανθρώπων. Το μαρμαροθετημένο αυτό δάπεδο έχει έκταση εκατόν περίπου τετραγωνικών μέτρων και είναι χάρμα οφθαλμών η ποικιλία των χρωματισμών και ο πλούτος των διακοσμητικών θεμάτων. Στο κέντρο του κυρίως ναού και της λιτής διατηρούνται κάτω από τον αντίστοιχο τρούλλο καθενός, από ένα μεγάλο τετράγωνο. Σ’ εκείνο του κυρίως ναού υπάρχει μαρμαροθετημένο ομφάλιο με περίτεχνο συνδυασμό αλλεπάλληλων οκτώ κύκλων γύρω από ένα σταυροειδές πλέγμα. Από τα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία του εσωτερικού του καθολικού είναι το ψηφιδωτό με εκπληκτικής τέχνης παράσταση συστρεφομένου φιδιού μέσα σε επιμελημένο πλαίσιο, που διατηρείται σε άριστη κατάσταση εμπρός από το μέτωπο του τοίχου, που χωρίζει τον κυρίως ναό από την πρόθεση.
Μεταξύ των αγίων που τιμώνται ιδιαιτέρως στη Μονή, εκτός από τον ιδρυτή της και τον γέροντά του Όσιο Μελέτιο, να σημειώσουμε τον Όσιο Γερμανό (1480-1540) και τον Όσιο Σεραφείμ τον εν Δομβώ, ο οποίος μόνασε εδώ επί δέκα χρόνια και κατόπιν στον Ελικώνα, όπου έκτισε τη Μονή που φέρει το όνομά του.
Ο Αγιος Λουκάς Συμφερουπόλεως και Κριμαίας
Εκτός από το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου (16ος αι.) που βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τη Μονή και το παρεκκλήσιο με τον τάφο του Οσίου Κλήμεντος, κοντά στον οποίο είναι η αρχή της καθόδου προς το ερημητήριό του, υπάρχει και ένας ακόμη Άγιος, που συνδέθηκε τα τελευταία χρόνια με την Μονή και σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα έγινε ιδιαίτερα αγαπητός και σεβαστός στους Έλληνες πιστούς, τον άγιο Λουκά Συμφερουπόλεως και Κριμαίας (1877-1961), παρεκκλήσιο στον οποίο είναι αφιερωμένο μέσα στον χώρο της Μονής. Πρόκειται για σπουδαία μορφή της σύγχρονης Ορθοδοξίας και η σύνδεσή του με την ιστορική Μονή Σαγματά και τους οσίους πατέρες της δίνει το στίγμα της συνέχειας και της επέκτασης της ακτινοβολίας της και της ουσιαστικής σημασίας της πίστης και της προσευχής στον σύγχρονο αλλοπρόσαλλο κόσμο μας.
Η Μονή γνώρισε στη διάρκεια της λειτουργίας της πολλές καταστροφές. Η τελευταία ήταν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε εγκαταλείφθηκε και ερημώθηκε. Άρχισε να αναστηλώνεται και να ανακαινίζεται από το 1970 και σήμερα λειτουργεί με ολιγάριθμη αλλά αξιόλογη Αδελφότητα με πολλές πνευματικές δραστηριότητες.
