ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ: 25 χρόνια στο τιμόνι της Ορθοδοξίας

Επιμέλεια: Μαίρη Ορφανίδη

Κρατώντας στα χέρια του αγριολούλουδα που μόλις του έχουν προσφέρει μικρά παιδιά, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος στέκεται με υπομονή και με την ταπεινότητα που πάντα τον διακρίνει μπροστά στις φωτογραφικές μηχανές συμπατριωτών του που τον παρακαλούν για ακόμη ένα ενσταντανέ μαζί με τα παιδιά τους. Είναι Αύγουστος, τρεις μήνες πριν, στα σοκάκια της Ιμβρου και ο κ. Βαρθολομαίος, χαμογελαστός, δεν θα τους χαλάσει το χατίρι. Αλλωστε σε λίγο θα βρίσκεται στη γενέτειρά του -το χωριό Αγιοι Θεόδωροι- για να γιορτάσει με τα μέλη ιμβριακών και ομογενειακών σωματείων της Κωνσταντινούπολης τα 25 χρόνια της Πατριαρχίας του.

Η συγκίνησή του αλλά και η πρόνοιά του για τον τόπο που έκανε τα πρώτα του βήματα έκδηλη. «Αγαπώ πάρα πολύ και λατρεύω τη γενέτειρά μου την Ιμβρο, εύχομαι το αύριο της Ιμβρου να είναι πολύ καλύτερο από το σήμερα, πολύ καλύτερο από το χθες που ήταν τραγικό. Το λέγω εκ πείρας, διότι ανήκω στη γενιά η οποία έζησε αυτή την τραγικότητα. Εχουμε ευοίωνες και αισιόδοξες προοπτικές και για όλα αυτά πρέπει να δουλέψουμε».

Θεία Λειτουργία 88 χρόνια μετά

Είναι ακριβώς αυτές οι προσωπικές μνήμες των πρώτων του ετών ως ο μαθητής Δημήτριος Αρχοντώνης στην Ιμβρο τη δεκαετία του ’40 και έπειτα ως φοιτητής στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης στα τέλη της δεκαετίας του ’50 που εξηγεί την αφοσίωση του Οικουμενικού Πατριάρχη στα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ομογένεια των Ρωμιών της Πόλης, που τον κατευθύνει να επισκέπτεται πατρογονικές εστίες του Ελληνισμού και να τελεί Θεία Λειτουργία στα ερείπια ναών όπως στην Καππαδοκία, τη Μύρα της Λυκίας, την Πέργαμο. Αποκορύφωμα της δράσης του αυτής η Θεία Λειτουργία στην οποία προεξάρχει ανήμερα δεκαπενταύγουστο του 2010 στην ιστορική Μονή του όρους Μελά, γνωστή ως Παναγία Σουμελά της Τραπεζούντας. Για πρώτη φορά μετά από 88 χρόνια ηχούν οι καμπάνες της Ιστορικής Μονής και ακούγεται η ποντιακή λύρα -ο κεμετζές-, προκαλώντας ρίγη συγκίνησης στους χιλιάδες Ποντίους που έχουν συρρεύσει στην Τραπεζούντα απ’ όλο τον κόσμο. Με δάκρυα στα μάτια ο Προκαθήμενος της Ορθοδοξίας θα πει απευθυνόμενος στους πιστούς: «Ολα αυτά τα 88 χρόνια σιωπής η ακοίμητος καντήλα της μνήμης και της ευλάβειας προς τη Σουμελιώτισσα έκαιε και φώτιζε και καθοδηγούσε την πορεία όλων των Ποντίων, όλων των Ρωμιών, όλων των Ορθοδόξων που έλεγαν στην προσευχή τους “Σουμελά μας Παναγία την εικόνα σου τη σεπτή και την αγία έρθα για να προσκυνώ”».

Από την Ιμβρο έως τη Χαλκηδόνα

Αριστούχος απόφοιτος της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, ο κατά κόσμον Δημήτριος Αρχοντώνης τον Αύγουστο του 1961 χειροτονείται διάκονος στον μητροπολιτικό ναό της Ιμβρου από τον πνευματικό του πατέρα μητροπολίτη Ιμβρου και μετέπειτα Χαλκηδόνος Μελίτωνα Χατζή και του δίδεται το όνομα Βαρθολομαίος.

Από το 1963 έως το 1968 παρακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές, με υποτροφία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στο Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών Ρώμης, στο Οικουμενικό Ινστιτούτο Bossey της Ελβετίας και στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Ελαβε το διδακτορικό του στο κανονικό δίκαιο από το Γρηγοριανό Πανεπιστήμιο Ρώμης, υποβάλλοντας διατριβή με θέμα «Περί την κωδικοποίησιν των ιερών κανόνων και των κανονικών Διατάξεων εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία».

Όταν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη το 1968, διορίστηκε ως βοηθός κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης και τον Οκτώβριο του 1969 χειροτονήθηκε Πρεσβύτερος από τον πνευματικό του πατέρα. Έξι μήνες αργότερα, ο τότε Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας τον χειροθέτησε Αρχιμανδρίτη στο πατριαρχικό παρεκκλήσι του Αγίου Ανδρέα.

Όταν ο, κατά κόσμον Δημήτριος Παπαδόπουλος, Δημήτριος Α’, εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης το 1972, συνέστησε το πατριαρχικό γραφείο και ονόμασε τον νεαρό Αρχιμανδρίτη Βαρθολομαίο διευθυντή του. Την ημέρα των Χριστουγέννων του 1973 χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Φιλαδελφείας. Παρέμεινε προϊστάμενος του πατριαρχικού γραφείου μέχρι την εκδημία του πνευματικού του πατέρα, τότε Μητροπολίτη Χαλκηδόνος Μελίτωνα Χατζή, οπότε εξελέγη παμψηφεί διάδοχός του, Μητροπολίτης Γέρων Χαλκηδόνος, τον Ιανουάριο του 1990.

Στις 22 Οκτωβρίου 1991 εξελέγη από την Πατριαρχική Σύνοδο ο 270ός Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης. Από την αρχή της Πατριαρχίας του ο κ. Βαρθολομαίος αντιλαμβάνεται την Οικουμενικότητα του ρόλου που έχει να διαδραματίσει, κάτι που είναι άμεσα αντιληπτό από την πορεία του τα επόμενα 25 χρόνια. Ο ίδιος θα πει: «Η Ορθόδοξος Εκκλησία έχει βιώσει και καλλιεργήσει την ιδέα της πνευματικής οικουμενικότητας… Είναι αληθές ότι προσκαλεί όλους εις μίαν πίστη αλλά δεν εξαρτά την αδελφοσύνην και την αγάπην αλλά και το ενδιαφέρον αυτής εκ της προσχωρήσεως εις αυτήν. Διότι αγαπά τους πάντας και βιώνει εις το έπακρον την ενότητα του ανθρωπίνου γένους».

Η Σχολή της Χάλκης

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος κατά τη διάρκεια της θητείας του θέτει τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το Φανάρι αλλά και η ελληνική ομογένεια τόσο μέσω της διπλωματικής οδού όσο και σε συναντήσεις του με την τουρκική πολιτική ηγεσία. Θα ταχθεί υπέρ της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας, εκτιμώντας ότι κάτι τέτοιο θα έχει θετικά αποτελέσματα για τη ζωή της ομογένειας στην Πόλη. Η επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, η οποία παραμένει κλειστή με απόφαση των Τουρκικών Αρχών από το 1971, αποτελεί για τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο -τον πλέον διακεκριμένο απόφοιτό της- προτεραιότητα.

Σε μήνυμά του στο επιστημονικό συμπόσιο στην Πάφο της Κύπρου στις αρχές Οκτώβρη με θέμα: «Ιερά Θεολογική Σχολή Χάλκης. Θεολογία και σύγχρονος κόσμος», που συμπίπτει με τα 172 χρόνια από τα εγκαίνια της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης και τα 45 χρόνια που έπαψε να λειτουργεί με απόφαση της Αγκυρας, ο Οικουμενικός Πατριάρχης θα τονίσει: «Σε ουδένα αντικαθίσταται ο εν Χάλκη βίος και πολιτεία» για να συνεχίσει: «Διακηρύξαμε παντού το δίκαιο του αιτήματός μας, λαμβάνοντας πλείστα μηνύματα και δείγματα αναγνωρίσεως του δικαίου μας, αλλά και πλείστας απογοητεύσεις από υποσχέσεις που μέχρι τώρα δεν εκπληρώθηκαν».

Αγώνας για το περιβάλλον

Την καταστροφή του περιβάλλοντος, που αποτελεί το κατεξοχήν σύγχρονο πρόβλημα, και απειλεί τη Δημιουργία του Θεού, ανεβάζει ψηλά στην «ατζέντα» του ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος, σε σημείο να χαρακτηρίζεται ως ο «πράσινος Πατριάρχης». Καθιερώνει την πρώτη Σεπτεμβρίου (αρχή του εκκλησιαστικού έτους) ως Ημέρα Προστασίας του Περιβάλλοντος, ενώ διοργανώνει τακτικά συμπόσια και συνέδρια με αυτό το θέμα σε όλο τον κόσμο. Οι θέσεις του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου έναντι των περιβαλλοντικών προβλημάτων έχουν βρει απήχηση σε σημαντικά προγράμματα και πρωτοβουλίες. Το 2002 στο Οσλο τού απονεμήθηκε το νορβηγικό οικολογικό βραβείο της Οργάνωσης Sophie, «The Sophie Foundation», γνωστότερο ως «Πράσινο Νόμπελ», συνοδευόμενο από το ποσό τών 100.000 δολαρίων, το οποίο διέθεσε ο Πατριάρχης για τ’ άπορα παιδιά της Αφρικής μέσω της Unicef, τα «παιδιά του δρόμου» της Πόλης και της Αθήνας, αλλά και την ενίσχυση διαφόρων οικολογικών δραστηριοτήτων. Την Ανοιξη του 2005 ο Πατριάρχης τιμήθηκε από τον ΟΗΕ με το βραβείο «Υπέρμαχοι της Γης», μαζί με άλλες έξι προσωπικότητες του κόσμου «για την παραδειγματική συνεισφορά του στην προστασία του περιβάλλοντος».

Ο κ. Βαρθολομαίος, μιλώντας σε διάλεξη οικολογικού συνεδρίου του ιταλικού πανεπιστημίου «Alma Mater Studiorum» της Μπολόνια, στο οποίο έχει ανακηρυχθεί λόγω των περιβαλλοντικών του ευαισθησιών επίτιμος Διδάκτωρ, θα τονίσει: «Η συνείδηση είναι η μοναδική δύναμη που ο άνθρωπος μπορεί να αντιπαραθέσει στη μόλυνση. Και σε αυτή την κατεύθυνση εργάζεται το Πατριαρχείο. Θέλουμε να πείσουμε τα άτομα και τις κυβερνήσεις, χρησιμοποιώντας ηθικά επιχειρήματα, παρόντα και στην Αγία Γραφή, τα οποία μπορούν να συγκινήσουν. Πρέπει να πείσουμε τους ανθρώπους ότι ο Θεός μας έδωσε την εντολή να εργαζόμαστε και να φυλάμε τη Γη. Ο Θεός δημιούργησε μια οικολογική ισορροπία. Η διατάραξή της απειλεί τους επόμενους και η συνείδησή μας δεν μάς επιτρέπει πράξεις προς αυτή την κατεύθυνση».

Ο λόγος στην Κούβα

Αλλά και κατά την επίσημη επίσκεψή του στην Αβάνα της Κούβας, τον Ιανουάριο του 2004, ο Οικουμενικός Πατριάρχης θα μιλήσει για τις πρωτοβουλίες του: «Αι προσπάθειαί μας δεν περιορίζονται εις ευκαιριακάς μόνον ομιλίας. Επί σειράν ετών διοργανώνομεν εις την εν τη νήσω Χάλκη της Κωνσταντινουπόλεως Ιεράν Μονήν της Αγίας Τριάδος, ένθα εστεγάζετο η Θεολογική Σχολή της Χάλκης, οικολογικά και περιβαλλοντικά θερινά σεμινάρια. Επί πλέον, εν συνεργασία μετά της Ευρωπαϊκής Ενώσεως διοργανώσαμεν τα εν πλω περιβαλλοντικά διεθνή συνέδρια εις το Αιγαίον, τον Εύξεινον Πόντον, τον Δούναβιν, την Αδριατικήν και την Βαλτικήν. Τα θαλάσσια ή τα ποτάμια ύδατα αυτών των περιοχών είναι δεκτά ρυπαρών και τοξικών αποβλήτων εις μεγάλον βαθμόν, με αποτέλεσμα να ευρίσκονται εις τα πρόθυρα της ακαταλληλότητος διά την συνέχισιν της ζωής και της αδυναμίας της αυτοκαθάρσεως. Δι’ αυτούς τους λόγους και επελέγησαν προς ιδιαιτέραν διεθνή συμμελέτην με την συμμετοχήν ειδικών εξ όλων των παρακτίων και παροχθίων χωρών. Αι συζητήσεις υπήρξαν γόνιμοι και αποτελούν πρότυπον συλλογικής μελέτης διά περιβαλλοντικά θέματα απασχολούντα πλείονας χώρας, τα οποία δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπισθούν διά μέτρων λαμβανομένων υπό μιας μόνον εξ αυτών».

Διάλογος των εκκλησιών στην πράξη

Ως Οικουμενικός Πατριάρχης, ο κ. Βαρθολομαίος συνεχίζει την παράδοση των προκατόχων του, επιδιώκοντας τη συνέχιση του διαλόγου με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και τα άλλα δόγματα. Σε αυτό το πλαίσιο προσκαλεί τον Νοέμβριο του 2006 τον Πάπα Βενέδικτο ΙΣΤ΄ στο Φανάρι, ο οποίος πραγματοποιεί επίσημη επίσκεψη και συνυπογράφει Κοινή Διακήρυξη. Ωστόσο δεν θα ήταν άστοχο να υποστηρίξει κάποιος ότι ο σημερινός επικεφαλής της Εκκλησίας της Ρώμης, Πάπας Φραγκίσκος, αποτελεί μια προσωπικότητα με την ίδια οξυδέρκεια και προσέγγιση της τρέχουσας γεωπολιτικής και πνευματικής πραγματικότητας που διακατέχει τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Στον Ναό του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι τον Γενάρη του 2014 ο Προκαθήμενος της Ορθοδοξίας σε μία εξαίρετη ομιλία που βάζει την «εκκλησία εν κόσμω» θα απευθυνθεί λέγοντας στον Πάπα Φραγκίσκο: «Aγιώτατε Αδελφέ, το χρέος ημών δεν εξαντλείται εις το παρελθόν, αλλ’ επεκτείνεται κυρίως, μάλιστα δε εις τας ημέρας μας, εις το μέλλον. Διότι, προς τι η πιστότης ημών εις το παρελθόν, εάν τούτο ουδέν σημαίνει διά το μέλλον; Εις τι ωφελεί η καύχησις ημών δι? όσα παρελάβομεν, εάν ταύτα δεν μεταφράζονται εις ζωήν διά τον άνθρωπον και τον κόσμον του σήμερον και του αύριον; “Ιησούς Χριστός χθες και σήμερον ο αυτός και εις τους αιώνας”. Και η Εκκλησία Του καλείται να έχει το βλέμμα της εστραμμένον όχι τόσον εις το χθες όσον εις το σήμερον και εις το αύριον. Ιδού διατί η ευθύνη ημών των χριστιανών είναι μεγίστη έναντι του Θεού, του ανθρώπου και της Ιστορίας… Τα προβλήματα, τα οποία η ιστορική συγκυρία ορθώνει σήμερον προ των Εκκλησιών ημών επιτάσσουν εις ημάς την υπέρβασιν της ενδοστρεφείας και την αντιμετώπισιν αυτών δι? όσον το δυνατόν στενοτέρας συνεργασίας. Δεν έχομεν πλέον την πολυτέλειαν της μεμονωμένης δράσεως… Η ενότης, περί της οποίας ημείς πολυπραγμονούμεν, πραγματοποιείται ήδη εις τινας περιοχάς, ατυχώς, διά του μαρτυρίου».

Και τα λόγια αυτής της ομιλίας γίνονται πράξη δύο χρόνια αργότερα, όταν ο κ. Βαρθολομαίος καλεί στη Λέσβο τον Πάπα της Ρώμης. Οι εικόνες των δύο Προκαθημένων του Χριστιανισμού ανάμεσα σε εκατοντάδες πρόσφυγες της Συρίας κάνουν τον γύρο του κόσμου μέσω των διεθνών τηλεοπτικών δικτύων, στέλνοντας οικουμενικό μήνυμα συναδέλφωσης και αλληλεγγύης.

Οι σχέσεις με το Πατριαρχείο Μόσχας

Από την εκλογή του, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος θέλησε να συσφίγξει τις σχέσεις των Ορθοδόξων Εκκλησιών. Για τον λόγο αυτό κάλεσε όλους τους Προκαθημένους στο Φανάρι, από όπου έστειλαν μήνυμα ενότητας στον κόσμο. Οι Συνάξεις αυτές επαναλήφθηκαν το 1995 στην Πάτμο, τον Ιανουάριο του 2000 στα Ιεροσόλυμα και το Δεκέμβριο του ίδιου έτους στην Κωνσταντινούπολη και στη Νίκαια της Βιθυνίας. Όμως δεν κατάφερε να εξομαλύνει τις ψυχρές σχέσεις με τον Πατριάρχη Μόσχας και Πασών των Ρωσιών Αλέξιο Β΄. Αυτές προέκυψαν καταρχήν από ζητήματα Ορθόδοξης διασποράς, αλλά κατόπιν και από το θέμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Εσθονίας, την οποία το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναγνώρισε ως αυτόνομη το 1996, ενεργοποιώντας Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο του 1923, ενώ το Πατριαρχείο Μόσχας εξακολουθεί να τη θεωρεί επαρχία του, συνεχίζοντας το τετελεσμένο που προέκυψε με την ενσωμάτωση της Εσθονίας στη Σοβιετική Ενωση μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Παρόμοιο πρόβλημα προέκυψε και με την Εκκλησία της Ουκρανίας, της οποίας την ανεξαρτητοποίηση ζητούν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Ουκρανοί πολιτικοί, ενώ αντιδρά το Πατριαρχείο Μόσχας. Ενδεικτική του κλίματος που επικρατεί μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ρωσικής Εκκλησίας το μπλόκο που επέβαλε ο Πατριάρχης Κύριλλος στην Πανορθόδοξη Σύνοδο στο Κολυμπάρι Χανίων φέτος το καλοκαίρι, αφού εκτός από τη Ρωσική Εκκλησία δεν πήραν μέρος και ορθόδοξες εκκλησίες που ανήκουν στη σφαίρα επιρροής του.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, αναφερόμενος στην Αγία και Μεγάλη Σύνοδο έκανε λόγο, στο μήνυμά του, για «κεφαλαιώδους σημασίας γεγονός, που θα λάβει τη θέση του στην ιστορική διαδρομή τα επόμενα χρόνια, τους επόμενους αιώνες. Υπήρξαν πράγματι αδικαιολόγητες, για μας, απουσίες, υπήρξαν δυσκολίες, δεν ήταν όλα εύκολα και ρόδινα. Υπήρξαν οξύτητες, εντάσεις, δυσφορία και απαισιοδοξία για το αποτέλεσμα. Ομως, τελικά υπήρξε συμφωνία, ομοψυχία, ομόνοια και ομοφωνία. Ολοι μαζί, γράψαμε ιστορία»!

Νέες Χώρες και Αγιον Ορος

Οι λεγόμενες μητροπόλεις των Νέων Χωρών που ανήκουν πνευματικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο αποτέλεσαν σημείο τριβής του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου και του μακαριστού Αρχιεπισκόπου κυρού Χριστόδουλου. Οι σχέσεις με την αυτοκέφαλη εκκλησία της Ελλάδας αποκαταστάθηκαν με την ανάρρηση στον αρχιεπισκοπικό θρόνο του Ιερωνύμου. Πολύ συχνά ο Οικουμενικός Πατριάρχης επισκέπτεται μητροπόλεις της Ελλάδας, ενώ συχνά είναι και τα ταξίδια του και στο Αγιον Ορος, καθώς, όπως επισημαίνει σε συνομιλητές του, αισθάνεται πνευματική ανάταση κάθε φορά που επισκέπτεται τη μοναστική πολιτεία.

Διακρίσεις για τον Οικουμενικό Πατριάρχη

Είναι ιδρυτικό μέλος της «Εταιρίας του Δικαίου των Ανατολικών Εκκλησιών», της οποίας διετέλεσε και αντιπρόεδρος για αρκετά χρόνια. Είναι επί δεκαπέντε χρόνια μέλος και επί οκτώ χρόνια αντιπρόεδρος της Επιτροπής «Πίστη και Τάξη» του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών.

Είναι Εταίρος της Ορθόδοξης Ακαδημίας Κρήτης και επίτιμο μέλος του Ιδρύματος Pro Oriente της Βιέννης.

Το 2002 τιμήθηκε με το περιβαλλοντικό βραβείο Sophie της Νορβηγίας, το σπουδαιότερο διεθνές βραβείο για περιβαλλοντικά θέματα.

Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος είναι επίτιμος Διδάκτωρ:

• της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

• της Θεολογικής Ακαδημίας Μόσχας

• της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης

• του City University του Λονδίνου

• του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου (Λέσβος)

• του Καθολικού Πανεπιστημίου Leuven του Βελγίου

• του Πολυτεχνείου Κρήτης

• του Ορθόδοξου Θεολογικού Ινστιτούτου Αγίου Σεργίου Παρισίων

• της Σχολής Κανονικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Αιξ-αν-Προβάνς στη Γαλλία

• του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου

• της Θεολογικής Σχολής Τιμίου Σταυρού Βοστώνης ΗΠΑ

• του Θεολογικού Ινστιτούτου Αγίου Βλαδίμηρου Νέας Υόρκης

• της Θεολογικής Σχολής Ιασίου Ρουμανίας

• πέντε τμημάτων του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

• του Πανεπιστημίου Yale ΗΠΑ

• του Πανεπιστημίου Georgetown ΗΠΑ

• του Πανεπιστημίου Tufts ΗΠΑ

• του Πανεπιστημίου Southern Methodist ΗΠΑ

• του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

• του Τμήματος Ιστορίας – Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

• του Τμήματος Τεχνολογίας Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Καβάλας

• του Οικονομικού Πανεπιστημίου Σμύρνης.