Στη Λίτσα Ι. Χατζηφώτη
Με την Πέπη Ευσταθοπούλου υπήρξαμε συμμαθήτριες στο Γυμνάσιο, στη Σχολή Κρίκου, στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα, την εποχή που η περιοχή ήταν από τις πλέον ήσυχες και ανθρώπινες στην Αθήνα. Το γεγονός ότι πέρασαν τόσα χρόνια και έχουμε ακόμη στενή φιλική και πνευματική επαφή σημαίνει πολλά. Άνθρωπος δυναμικός, με γνώσεις, δραστηριότητες, σεμνός, με καθαρότητα μυαλού και ψυχής, αποφάσισε, πέρα από τις άλλες ασχολίες της, σε ώριμη ηλικία, να ασχοληθεί με κάτι που κατά κύριο λόγο εκφράζει ουσιαστικά και τα πιστεύω της, τα οποία εμμέσως διατυπώνει και στις απαντήσεις της στις ερωτήσεις που της έθεσα, με την ευκαιρία της ατομικής της έκθεσης στην αίθουσα Arthina της Γλυφάδας, αφού ως ζωγράφος εκφράζεται κυρίως με χρώματα και πινέλα και όχι με πολλά λόγια.
Πότε και πώς άρχισες να ασχολείσαι με την αγιογραφία;
Πάνε δέκα χρόνια από όταν μια καλή φίλη, η Ρίτα Μοίρα, μου έριξε τον σπόρο. «Ξέρεις, κάνω αγιογραφία μ’ έναν καλό δάσκαλο. Έλα κι εσύ». Αμέσως σκέφτηκα: «Εγώ αγιογραφία; Είμαι ανάξια. Αυτό θέλει έμπνευση Θεού». Δυόμισι χρόνια προσπαθούσε να με πείσει, αλλά η απάντηση ήταν σταθερά. «Πρέπει να έχω έμπνευση Θεού και δεν έχω. Είμαι μόνον ένα δάκρυ στον ωκεανό». Τότε είπε τη μαγική φράση: «Μάλλον δεν θέλεις». Μόνον ο Θεός ήξερε πόσο πολύ ήθελα. Πήγα στο πρώτο μάθημα κι από τότε δεν έχασα κανένα. Στην αρχή, στην εκκλησία της γειτονιάς μου και μετά παράλληλα και σε σχολή, δίπλα στον δάσκαλό μας, τον Μιχαήλ Αγγελάκη, που δέκα χρόνια τώρα μας διδάσκει αμισθί όχι μόνο τεχνική, αλλά κυρίως στάση ζωής.
Τι εκφράζεις με τα πινέλα και τα χρώματά σου;
Προσπαθώ να εκφράσω αυτό που με διδάσκει το πρόσωπο που βλέπω, την αγαθότητα, την αγιοσύνη, το πιστεύω του, αλλά κυρίως την αγάπη του για όλους εμάς, τους αμαρτωλούς ανθρώπους. Όμως, επαναλαμβάνω, «προσπαθώ». Αν το καταφέρω ελάχιστα, με κάνει ευτυχισμένη. Επίσης μ’ αρέσει το χρώμα, χωρίς ακρότητες φυσικά, και με πίστη στην παράδοση, διότι κάπου βαθιά μέσα μου έχει συνδεθεί μ’ αυτό που από παιδάκι μού ψιθύριζε η αγία μορφή μιας εικόνας: «Πίστευε κι εγώ σου κρατώ το χέρι».
Υπάρχουν ικανοί δάσκαλοι που εισάγουν νέους ενδιαφερόμενους στην τέχνη αυτή σωστά;
Πιστεύω πως ναι. Το «σωστά» είναι δύσκολο να προσδιοριστεί βέβαια, διότι ο κάθε δάσκαλος έχει τον δικό του τρόπο, βάζει κάτι από το «είναι» του. Όμως όλοι έχουν αγάπη γι’ αυτό που κάνουν και σεβασμό. Σίγουρα ο κάθε μαθητής θα πάρει πρώτα γνώση από τον δικό του δάσκαλο και μετά, αφού μελετήσει όσο μπορεί περισσότερο κοντά και σε άλλους δασκάλους και κυρίως ναούς, θα δημιουργήσει τον δικό του τρόπο έκφρασης, μετά από πολλή προσπάθεια και πίστη.
Ποια εποχή της ορθόδοξης αγιογραφίας σε συγκινεί περισσότερο και γιατί;
Πιστεύω ότι η κάθε εποχή δίνει κάτι διαφορετικό και συχνά παράλληλο με την κατάσταση όπου βρισκόταν η Ορθοδοξία την εποχή εκείνη. Από τον μεγάλο Πανσέληνο πάμε στον αυστηρό Θεοφάνη τον Κρητικό, περνώντας πολλές άλλες μεγάλες μορφές. Στέκομαι στον Θεοφάνη διότι η Βασιλεύουσα δεν βασιλεύει πια και οι καιροί είναι χαλεποί. Αυτό το συναίσθημα κυριαρχεί, όπως πιστεύω, στις μορφές του. Φθάνουμε στον Κόντογλου, ο οποίος ανοίγει το παράθυρο που έμελλε να φωτίσει καθαρά πάλι τον απλό άνθρωπο, να του διδάξει τη βυζαντινή εικόνα. Να την κάνει προσιτή. Να τη βλέπει κι αυτός που ξέρει λίγο να διαβάζει και να γράφει, αλλά στο τέμπλο της εκκλησίας της γειτονιάς του την προσκυνά και την αγκαλιάζει με τα μάτια της ψυχής του. Υποκλινόμαστε με σεβασμό μπροστά σου, Φώτη Κόντογλου, διότι, όπως θα έλεγαν τα παιδιά μου, «μας ξαναέβαλες στο παιχνίδι». Μετά, οι νεότεροι, όπως ο Βλάσης Τσοτσώνης, με τους άλλους αγγέλους, που τους νιώθεις ότι πετάνε εκεί δίπλα σου, σε φυλάνε, και ο π. Σταμάτης Σκλήρης, που κάνουν σταθερά βήματα μπροστά. Άνθρωποι που η καλλιτεχνική τους έμπνευση φτάνει σε ύψη δυσθεώρητα.
Σε ποιον χώρο κάνεις μάθημα;
Ξεκινήσαμε από τον Άγιο Νικόλαο Γλυφάδας. Εννιά χρόνια δούλεψε η ομάδα εκεί υπό την καθοδήγηση του Μιχαήλ Αγγελάκη. Πολλές εκθέσεις, πολλά μπράβο για την προσπάθεια και μια ομάδα να προσπαθεί όλο και περισσότερο. Το τέλος του ένατου χρόνου μάς επεφύλασσε μια δυσάρεστη έκπληξη. Ο χώρος δεν μας διετίθετο πλέον. Όμως η ομάδα μας είναι παρέα, είναι τρόπος ζωής, είναι προσευχή, είναι αγάπη. Μαζευόμαστε σε σπίτια που παραχωρούνται από τα μέλη της ομάδας, μία φορά την εβδομάδα, πάντα με τον δάσκαλο, πάντα δίπλα μας να μας διορθώνει, αλλά και να μας διδάσκει. Αλλά, πάνω απ’ όλα, με τη Χάρη του Θεού να μας δυναμώνει, διότι απλώς κάνουμε αυτό που με πολλή λαχτάρα θέλουμε. Στο τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εκείνους τους ιερείς που έχουν τμήματα αγιογραφίας στις εκκλησίες τους και βοηθούνε τον απλό, αδαή άνθρωπο να μάθει, αλλά κυρίως να σκεφθεί περισσότερο πάνω στην πίστη του, στους δύσκολους καιρούς που διανύουμε.
Ποια η άποψή σου για τη σύγχρονη αγιογραφία;
Σέβομαι απόλυτα το κλασικό. Όμως, σε ό,τι κάνει το ανθρώπινο χέρι πάντα μαθαίνει κάτι από την ψυχούλα του. Ο τεχνίτης δεν είναι φωτοτυπικό μηχάνημα. Και όταν στην ψυχούλα μπαίνει η θεία έμπνευση και το ταλέντο, τότε το αποτέλεσμα έχει φύγει ένα βήμα μπροστά, ένα βήμα πιο πέρα.
