Μετά τη νηστεία της τελευταίας εβδομάδας του Ιουνίου και μέχρι τις 29 Αυγούστου (Αποτομή κεφαλής Τιμίου Προδρόμου) και για περίπου δύο μήνες, ο λαός μας εδώ και αιώνες οργανώνει τα μεγάλα υπαίθρια θρησκευτικά πανηγύρια, τα οποία όσο και εάν έχουν αλλάξει, εξακολουθούν ακόμη να φέρνουν πιο κοντά τους ανθρώπους, ενώ μέσα από αυτά αναβιώνουν ήθη και έθιμα που έχουν συνδεθεί με τη λαϊκή παράδοση.
Σε πολλές περιπτώσεις και κυρίως στα χωριά, το πανηγύρι έχει συνδυαστεί με την τέλεση λειτουργίας στον ναό, περιφορά εικόνων και στη συνέχεια ημερήσια και νυκτερινά γλέντια με ορχήστρες και παραδοσιακά φαγητά, τα οποία διανέμονται δωρεάν με ευθύνη συλλόγων ή εκκλησιαστικών επιτροπών.
Τα μικρά προσκυνήματα τα οποία ζωντανεύουν τις μέρες του καλοκαιριού αποτελούσαν και αποτελούν και τόπο συνάντησης ετεροδημοτών, οι οποίοι δίνουν και τον τόνο.
Κατά τις εορτές των αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού (1 Ιουλίου),
της αγίας Κυριακής (7 Ιουλίου),
της αγίας Μαρίνας (17 Ιουλίου),
του προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου),
της αγίας Παρασκευής (26 Ιουλίου),
του αγίου Παντελεήμονος (27 Ιουλίου),
της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (6 Αυγούστου),
της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, της Παναγίας (15 Αυγούστου),
στα Εννιάμερα της Παναγίας (23 Αυγούστου),
του αγίου Φανουρίου (27 Αυγούστου),
του αγίου Ιωάννη του Ριγολόγου (29 Αυγούστου) και
του αγίου Αλεξάνδρου (30 Αυγούστου)
έχουμε σημαντικά πανηγύρια σε όλη τη χώρα. Μερικά από αυτά, όπως της αγίας Παρασκευής, της αγίας Μαρίνας, του αγίου Παντελεήμονος, και κυρίως της Παναγίας γίνονται ταυτόχρονα σε πολλά χωριά. Υπάρχουν επίσης πανηγύρια που έχουν μεταφερθεί από τον χειμώνα, προκειμένου να επιτρέψει ο καιρός τη διεξαγωγή τους, όπως συμβαίνει με το πανηγύρι του αγίου Χαραλάμπους στην Αγία Παρασκευή της Λέσβου, κατά το οποίο γίνεται δημοτελής ταυροθυσία και κουρμπάνι (συνεστίαση των εκκλησιαζομένων) με χορούς.
Ο Αύγουστος (γνωστός και ως Κλειδοχρονιάς, ως τελευταίος μήνας του χρόνου κατά το βυζαντινό ημερολόγιο) από τη μια φαίνεται ως ο πιο πλούσιος του έτους, καθώς είναι ο κατεξοχήν μήνας της συγκομιδής των οπωρικών, των σταφυλιών και των σύκων (γι’ αυτό και το προσωνύμιο Συκολόγος).
Ο Αύγουστος είναι γνωστός στη λαϊκή παράδοση και ως Δριμάρης (από τις δρίμες). Οι 6 ή αλλού οι 12 πρώτες ημέρες του ήταν γνωστές ως δρίμες.Κατά τη διάρκειά τους πίστευαν ότι πρέπει να αποφεύγονται το πλύσιμο των ρούχων, το κολύμπι στη θάλασσα (συνδέεται με τα ξαφνικά μπουρίνια, τα μελτέμια – ο ετήσιος καλοκαιρινός τοπικός ημερήσιος άνεμος που εκδηλώνεται στις ελληνικές θάλασσες και κυρίως στο Αιγαίο, οι ετησίαι των αρχαίων Ελλήνων), η κοπή οικοδομικής ξυλείας. Κυρίως όμως έπρεπε να αποφεύγεται η έκθεση των ρούχων έξω, γιατί τα κόβει ο σκώρος.
Στις 6 Αυγούστου (Μεταμόρφωση του Σωτήρος Χριστού) γινόταν και σε ορισμένα μέρη εξακολουθεί να γίνεται, προσφορά των πρώτων καρπών (σταφύλια, σύκα). Είναι το γνωστό και από την αρχαιότητα έθιμο των απαρχών, δηλαδή της προσφοράς των καρπών στον Θεό.
Μικρό Πάσχα ή Πάσχα του καλοκαιριού αποκαλεί ο λαός την Κοίμηση της Θεοτόκου τον Δεκαπενταύγουστο. Προηγείται δεκαπενθήμερη νηστεία, η Μικρή Σαρακοστή του Δεκαπενταύγουστου. Τα «Δεκαπενταρίσματα» (παραμονή στον χώρο των μεγάλων προσκυνημάτων της Παναγίας για δεκαπέντε ημέρες) μαζί με τις Παρακλήσεις προετοιμάζουν τους χριστιανούς για την κορύφωση της εορτής με τα προσκυνήματα και τις ολονυκτίες. Ο κύκλος του Δεκαπενταύγουστου προεκτείνεται ως την Απόδοση ή τα «Εννιάμερα» της Παναγίας στις 23 Αυγούστου.
Οι αφιερωμένες στην Παναγία εκκλησίες είναι πολλές σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας, όπως και τα βαφτιστικά ονόματα: Μαρία, Δέσποινα, Παναγιώτα, Παναγιώτης κ.λπ. Οι πολλές προσωνυμίες της Θεοτόκου αντιπροσωπεύουν τη λαϊκή δοξασιολογία για το πρόσωπό της και έχουν μεγάλη σημασία για τη γνώση της τοπικής ιστορίας και λαογραφίας, αλλά και της θρησκευτικής ζωής.
Οσον αφορά στην προστασία που παρέχει στους ανθρώπους, χαρακτηριστικά είναι τα επίθετα Γιάτρισσα (Μάνη), Γαιματούσα (Κύπρος, σταματά την αιμορραγία) κ.ά. Από τον τόπο όπου βρέθηκε η εικόνα ή βρίσκεται ο ναός της, σημειώνουμε τα προσωνύμια, Παναγία η Θαλασσινή (Ανδρος, βράχος μέσα στη θάλασσα), Αμπελιώτισσα (Κρήτη), Κρημνιώτισσα (Σαμοθράκη), Μυρτιδιώτισσα (Κύθηρα κ.α.). Μία ξεχωριστή ομάδα επιθέτων σχετίζεται με τον εικονογραφικό τύπο, όπως Δεομένη, Γλυκοφιλούσα, Βρεφοκρατούσα, Γαλακτοτραφούσα κ.ά. Πολλά επίθετα έχουν ως προθετικό τη λέξη χρυσός (Χρυσοπηγή, Χρυσοσπηλαιώτισσα, Χρυσοδαφνιώτισσα, Χρυσογαλούσα κ.ά.), που αναφέρεται στο εξαιρετικό κάλλος της Παναγίας ή και την ιερότητα μιας εκκλησίας: Στην Παναγία τη Χρυσοσκαλίτισσα στη νοτιοδυτική άκρη της Κρήτης, στα σύνορα των επαρχιών Κισάμου και Σελίνου, στην κορυφή ενός απότομου βράχου, η πρόσβαση γίνεται με 99 σκαλιά, από τα οποία το ένα είναι χρυσό, όμως το βλέπουν μόνο οι ευσεβείς. Πολλά επίθετά της σχετίζονται με τον χρόνο που εορτάζει η εκκλησία, όπως Παναγιά η Δεκαπεντούσα (Σίφνος), Πολυσπορίτισσα (21 Νοεμβρίου, οι γεωργοί προσφέρουν πολυσπόρια για την ευόδωση της σποράς) κ.ά.
Στο πλαίσιο των θρησκευτικών εκδηλώσεων για εννιά ή δεκαπέντε συνεχείς ημέρες πριν από την εορτή, γίνονται οι εγκοιμήσεις. Χαρακτηριστικό είναι το «δεκαπεντάρισμα» στην Κρήτη, όπου οι πιστοί συγκεντρώνονται σε μοναστικά κέντρα με σκοπό να περάσουν εκεί την περίοδο της νηστείας: στη Μονή Γωνιάς στο Κολυμπάρι Χανίων, στη Μονή Κουδουμά στα Αστερούσια στα νότια του Νομού Ηρακλείου, στη Μονή Καλυβιανής στη Μεσαρά Ηρακλείου, στη Μονή Παληανής στην επαρχία Μαλεβιζίου, στο σιναΐτικο μοναστήρι της Παναγίας της Γκουβερνιώτισσας στις Ποταμιές Πεδιάδος, στη Μονή Φανερωμένης στη Σητεία κ.α. Οι προσκυνητές φιλοξενούνται στους ξενώνες της μονής ή κατασκηνώνουν πρόχειρα στον περίβολό της. Παρακολουθούν τις λειτουργίες του μοναστηριού και συνολικά τη μοναστική ζωή.
Η λιτή διατροφή –κηπευτικά, φρούτα, λαδερά, που εναλλάσσονται με θαλασσινά, καβούρια, σαλιγκάρια– βοηθά τη νηστεία, που διακόπτεται μόνο στις 6 Αυγούστου, της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, οπότε επιτρέπεται η κατανάλωση ψαριών.
Στις δεκαπέντε Αυγούστου κορυφώνεται η πορεία της συμμετοχής των πιστών με τη Θεία Λειτουργία και το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Οι νοικοκυρές ετοιμάζουν πολυάριθμους άρτους με σταρένιο αλεύρι από την παραμονή και τους προσφέρουν με τα ονόματα της οικογένειας στον ιερέα κατά την αρτοκλασία «υπέρ υγείας και μακροημερεύσεως». Μετά τη Θεία Λειτουργία παρατίθεται γεύμα στην τράπεζα ή στον περίβολο της μονής σε χαρμόσυνη ατμόσφαιρα. Είναι μια ευκαιρία πνευματικής αναψυχής και ανάπαυσης από τον κάματο του θερισμού του Ιουλίου, πριν καταπιαστούν με τον τρύγο ο οποίος –ειδικά στην Κρήτη– αρχίζει κατά κανόνα πριν από τον Σεπτέμβρη.
Στη Νίσυρο οι Εννιαμερίτισες εγκαθίστανται για το Νιάμερο της Παναγίας (από τις 6 Αυγούστου, της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, έως το Δεκαπενταύγουστο) στο μοναστήρι της Παναγίας της Σπηλιανής. Οι γυναίκες έρχονται μετά από τάμα, καθεμιά για τους δικούς της λόγους, για να προσκυνήσουν, να ευχαριστήσουν, να παρακαλέσουν, αλλά και να υπηρετήσουν την Παναγία.
Στο μοναστήρι της Παναγίας της Λιγοβιτσάνας κοντά στο χωριό Φυτείες Ξηρομέρου στην Αιτωλοακαρνανία στολίζουν τον επιτάφιο της Παναγίας από την 1η Αυγούστου με τάματα των πιστών. Πάνω σε βάση στρώνεται λευκό κεντημένο κάλυμμα, όπου στερεώνεται η εικόνα της Παναγίας, που ακουμπά σε προσκέφαλο (μαξιλάρι). Πάνω στον επιτάφιο τοποθετείται λευκό κρίνο. Το βράδυ της παραμονής μετά τον απόδειπνο, οι μοναχές με τη συνοδεία του κόσμου ψάλλουν τα εγκώμια μπροστά στην εικόνα της Παναγίας, που είναι τοποθετημένη στο κέντρο του ναού. Μετά το πέρας των εγκωμίων γίνεται περιφορά του επιταφίου, με τη συνοδεία εξαπτέρυγων, στον προαύλιο χώρο της μονής.
Του αγίου Φανουρίου, στις 27 Αυγούστου, φτιάχνουν φανουρόπιτα για να συγχωρηθεί η ψυχή της μητέρας του, η οποία κατά την παράδοση ήταν αμαρτωλή. Με την πίτα αυτή ο άγιος φανερώνει τα χαμένα αντικείμενα.
Στις 29 Αυγούστου τιμάται η μνήμη της αποτομής της κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου, εορτή γνωστή στον ελληνικό λαό ως του αγίου Ιωάννη του Ριγολόγου ή Νηστευτή, Νηστικάρη, Αποκεφαλιστή, Θερμολόγου. Την ημέρα αυτή οι πιστοί νηστεύουν αυστηρά, γιατί αλλιώς τους πιάνει ελονοσία και ρίγος (θέρμη). Δεν τρώνε τίποτε που να θυμίζει αίμα (καρπούζι, μαύρο σταφύλι) και δεν πιάνουν μαχαίρι. Η 31η Αυγούστου σε ορισμένα μέρη θεωρείται κλειδοχρονιά, τέλος του χρόνου και συνοδεύεται από διαβατήρια έθιμα, ανάλογα με εκείνα της παραμονής της Πρωτοχρονιάς. Την ώρα που αλλάζει ο χρόνος, πιστεύεται ότι ανοίγουν τα ουράνια και ο Χάρος γράφει όσους θα πάρει κατά την επόμενη χρονιά.
Σημαντικά πανηγύρια και εορτές με πλούσια εθιμολογία έχουμε και κατά τους επόμενους μήνες, ιδιαίτερα στη νότιο Ελλάδα και τα νησιά, όπου το κλίμα ευνοεί τους εορτασμούς στην ύπαιθρο και το φθινόπωρο. Αγροτοποιμενικές εορτές, όπως του αγίου Μάμαντος (2 Σεπτεμβρίου), προστάτη των ποιμένων, το Γενέσιο της Παναγίας (8 Σεπτεμβρίου), γνωστή ως της Παναγίας της Μικρής, ή της Αποσοδειάς, της Καρυδούς (Καστοριά), της Σταφυλόψης (Πόντος), καθώς συνδέεται με τη συλλογή των καρπών, η Υψωση του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου), με τη συμβολική μεταφορά του σπόρου στην εκκλησία για να ευλογηθεί και συμβολική αναπαράσταση μοιρολογήματος πεθαμένου, ενδεχομένως του καλοκαιριού που φεύγει (έθιμο του Λειδινού στην Αίγινα) κι άλλες γιορτές, όπως της αγίας Ευφημίας (16 Σεπτεμβρίου), προστάτριας των ραπτριών (στην Κωνσταντινούπολη), του αγίου Ευσταθίου, ποιμενικού αγίου (στο Πήλιο πήγαιναν τα οικόσιτα θηλυκά ζώα στο αρσενικό για να είναι σταθερή η σύλληψη), της Μυρτιδιώτισσας (24 Σεπτεμβρίου), του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (26 Σεπτεμβρίου) κ.ά., σχετίζονται με τον σταδιακό μαρασμό της φύσης και το πέρασμα στον χειμώνα.
