Στη Μύκονο, στην πλατεία Αλεξάνδρας, βρίσκεται ο μητροπολιτικός ναός της Ζωοδόχου Πηγής ή της Μεγάλης Παναγιάς ή της Παναγίας της Πηγαδιώτισσας, επειδή η εικόνα που είναι στο προσκυνητάρι βρέθηκε σε πηγάδι. Επίσης οι κάτοικοι την αποκαλούν και αγγελοκτισμένη!
Το πότε ακριβώς κτίστηκε ο ναός δεν είναι γνωστό. Ωστόσο την πρώτη γραπτή μαρτυρία την έχουμε από την 1η Απριλίου του 1667. Εκτοτε πολλές είναι οι αναφορές στον ναό και στα πρόσωπα τα οποία τον υπηρετούν.
Εκτός του ναού, σημαντικό είναι και το καμπαναριό του, το οποίο κτίστηκε το 1912.
Ο 17ος και ο 18ος αιώνας χαρακτηρίζονται για το ναυτικό εμπόριο της Μυκόνου «χρυσή εποχή». Οι ναυτικοί και οι πλοιοκτήτες που κινούνται στα λιμάνια της Μεσογείου φέρνουν ότι καλύτερο μπορούν και στολίζουν τις εκκλησίες του νησιού.
Τότε κατασκευάζεται, μάλλον στη Βενετία, το ξυλόγλυπτο τέμπλο, όπου τα φύλλα χρυσού που χρησιμοποιήθηκαν δένουν απόλυτα με τα χρώματα του κόκκινου, του μπλε και του πράσινου. Τότε κατασκευάζεται και ο επιβλητικός δεσποτικός θρόνος στις 25-3-1769, όπως δείχνε η χρονολογία που αναγράφεται σε αυτόν.
Εκτός του εντυπωσιακού μητροπολιτικού ναού, στη Μύκονο υπάρχουν δεκάδες παρεκκλήσια με σπάνιας ομορφιάς εικόνες, ξυλόγλυπτα τέμπλα και παλαιά ιερά σκεύη.
Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν:
– Η Παναγία η Παραπορτιανή, μεταβυζαντινό μνημείο. Πρόκειται για έναν από τους παλαιότερους ναούς της Μυκόνου. Θεωρείται το έμβλημα της Μυκόνου.
– Η Αγία Μονή
– Η Παναγία η Πριανή
– Η Αγία Υπακοή
– Η Παναγία του Φαμελίτη
– Η γριά παναγιά
– Η Ελεούσα του Φιδέλη
– Τα Αγια των Αγίων
– Η Παναγιά η Λιμνιώτισσα
– Η Παντάνασσα.
Στην περιοχή του Κάστρου υπάρχουν οι ναοί:
– Αγία Ελένη
– Αγιος Αρτέμιος
– Αγιος Ιωάννης της Παρκιάς.
Μονή Αγίου Γεωργίου, Αμπελόκηπος, Ανω Μερά: Με τρούλο μπλέ
Ακολουθώντας τον δρόμο από την Ανω Μερά προς τις παραλίες Αγίας Αννας, Καλαφάτη, Μερσίνης, σε απόσταση περίπου ενάμιση χιλιομέτρου στ’ αριστερά, ο επισκέπτης συναντά ένα περίκλειστο κτιριακό συγκρότημα, το οποίο συνθέτουν τρείς εκκλησίες και ένα διώροφο κτίσμα. Αυτό είναι το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου του Αμπελόκηπου, το οποίο κτίστηκε περί τον 17ο αιώνα. Η ονομασία «Αμπελόκηπος» οφείλεται στα αμπέλια που είχε η περιοχή. Το μοναστήρι ανήκε στην οικογένεια Χανιώτη, η οποία το 1837 το παραχώρησε στη Μονή της Παναγίας της Τουρλιανής.
Το χαρακτηριστικό του μοναστηριού είναι ο μπλε τρούλος του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος έρχεται αντίθεση με το κόκκινο των άλλων δύο εκκλησιών του Τιμίου Σταυρού και της Αγίας Παρασκευής.
Μονή Αγίου Παντελεήμονα, Μαράθι: Μαζί λαός και κλήρος
Πρόκειται για ένα μοναστήρι το οποίο κτίστηκε το 1665 και στη συνέχεια αναπτύχθηκε χάρη στη συμβολή κληρικών και πιστών.
Ο ναός είναι δισυπόστατος και είναι αφιερωμένος στον Αγιο Παντελεήμονα και τον Αγιο Νικόλαο.
Η μονή όλο τον χρόνο παραμένει κλειστή και ανοίγει μόνο στις 26 Ιουλίου, παραμονή της εορτής του Αγίου Παντελεήμονα.
Μονή Παναγίας Θεοτόκου Τουρλιανής, Ανω Μερά: Οι υπηρέτες της Ορθοδοξίας
Το μοναστήρι χτίστηκε το 1542 από δύο μοναχούς, οι οποίοι άφησαν το νησί τους, την Πάρο, που υπέφερε από τους πειρατές και έφτασαν στη Μύκονο, η οποία είχε και αυτή υποστεί τις καταστροφικές επιδρομές του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα.
Αναζήτησαν χώρο ώστε να μπορούν να «υπηρετήσουν την ορθοδοξία» και κατέληξαν σ’ εναν μικρό ναό, τα Εισόδια της Θεοτόκου, όπου συνάντησαν και μία μοναχή με το όνομα Τρούλη.
Ισως από το όνομα της μοναχής το μοναστήρι να ονομάστηκε Παναγία Τουρλιανή. Για την ονομασία υπάρχει και η άλλη εκδοχή, που την αποδίδει στον τρούλο (τούρλος στην τοπική διάλεκτο).
Αλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι το όνομα δόθηκε γιατί οι μοναχοί βρήκαν μία εικόνα να επιπλέει στη Θάλασσα στην περιοχή Τούρλου.
Το 1612 η μονή καταστρέφεται και λεηλατείται από πειρατές. Το 1767 ανακαινίζεται εκ βάθρων. Τότε μονάζει εδώ ο Ιγνάτιος Μπάσουλας, ο οποίος αφιερώνει την προσωπική του περιουσία, ενώ με άδεια του Οικουμενικού Θρόνου συγκεντρώνει χρήματα, δημιουργώντας ένα εντυπωσιακό συγκρότημα.
Στην Ιταλία, όπου είχε ζήσει, βρίσκει χρήματα και παραγγέλνει ξυλόγλυπτο τέμπλο το 1775, το οποίο θεωρείται έργο τέχνης με έντονα τα στοιχεία μπαρόκ, αλλά και χρώματα τα οποία δεν έχουν καμία σχέση με όσα συναντάμε στο Βυζάντιο. Τότε κατασκευάστηκε και ο δεσποτικός θρόνος και οι Αμβωνες από ειδικούς τεχνίτες στη Φλωρεντία.
Η μονή γνώρισε ημέρες μεγάλης ακμής για πολλές δεκαετίες, ενώ κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής, ο Μυκονιάτης ηγούμενος Δωρόθεος -μετέπειτα μητροπολίτης Σύρου- την είχε μετατρέψει σε χώρο αντίστασης.
Iερά Μονή της Παναγίας της Παλαιοκαστριανής
Η Παναγία η Παλαιοκαστριανή είναι ένα γυναικείο μοναστήρι, που φέρεται να κτίστηκε κατά τον 17ο αιώνα. Περιβάλλεται από υψηλά τείχη, όπως άλλωστε και τα περισσότερα μοναστήρια των Κυκλάδων. Είναι κτισμένο στα βόρεια της Ανω Μεράς, ανατολικά της παραλίας της Φτελιάς. Ο λόφος ονομάζεται Παλιόκαστρο και γι αυτό πήρε το όνομα Παναγία Πακαιοκαστριανή. Η μονή γιορτάζει στις 15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου).
