Σε υψόμετρο περίπου 1100 μέτρων στη Μουργκάνα είναι κτισμένη η Σταυροπηγιακή Μονή Μακραλέξη.
Πρόκειται για ένα από τα ιστορικά βυζαντινά μοναστήρια της Ηπείρου, στο χωριό Κάτω Λάβδανη Πωγωνίου και είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
Η χρονολογία ίδρυσης της μονής δεν είναι γνωστή. Αλλοι υποστηρίζουν ότι ιδρύθηκε τον 7ο αιώνα από τον ηγεμόνα Κωνσταντίνο Δ’ (7ος μ.Χ. αιώνας), ενώ άλλοι εκτιμούν ότι κτίστηκε επί των ημερών του Κωνσταντίνου Θ’, του αποκαλούμενου και Μονομάχου την περίοδο 1042-1055.
Η ονομασία της Μονής οφείλεται σε κάποιον πιθανό κτίστη της που ονομαζόταν Αλέξης ή Μακραλέξης.
Το μοναστήρι στην ακμή του φιλοξενούσε περίπου 70 μοναχούς και διέθετε 20 κελιά και αρκετούς αποθηκευτικούς χώρους. Στην κατοχή του είχε υδρόμυλους, χωράφια, αμπέλια και ιδιόκτητα κοπάδια ζώων.
Η μονή είχε πολλά ιερά κειμήλια τα οποία χάθηκαν. Οπως γράφει ο Γ. Οικονόμου (Ηπειρωτική εστία 1952): «Πλούσια μονή με σχολείον. Την ελήστευσαν ατυχώς, της αφήρεσαν πολύτιμον Ευαγγέλιον, επιτάφιον και χρυσό αδαμαντοκόλλητον Αγιον Ποτήριον, που είχε η μονή αυτή του μακαρίου Αλεξίου». Το πανηγύρι στις 15 Αυγούστου ήταν από τα πλέον γνωστά στην Ηπειρο.
Το θαύμα
Η παράδοση θέλει να κτίζεται η μονή στον χώρο όπου ήταν ασκηταριό καλογέρων. Και εδώ η παράδοση θέλει να κτίζεται με υπόδειξη της Παναγίας: Μια εικόνα λοιπόν της Παναγίας από το χωριό Κωστάνιανη κάθε βράδυ έφευγε από την εκκλησία του χωριού. Το πρωί οι καλόγεροι του ασκηταριού την έβρισκαν στη περιοχή τους. Οι ίδιοι την επέστρεφαν στο χωριό, αλλά αυτή την επομένη βρισκόταν και πάλι στο ασκηταριό.
Το γεγονός επαναλήφθηκε αρκετές φορές, ώσπου αποφασίστηκε το κτίσιμο της Μονής.
