Το μοναστήρι του Αϊλιά της Ζίτσας είναι χτισμένο στην κορυφή του ομώνυμου λόφου πάνω από την κωμόπολη. Ηταν και είναι τέτοια η φυσική ομορφιά του χώρου που “ανάγκασε” τον Λόρδο Βύρωνα (επισκέφτηκε τη μονή στις 12 και 13 Οκτωβρίουτου 1809 ) να γράψει ένα υπέροχο ποίημαστο βιβλίο του «Ταξίδι του Χάρολντ»:
«Ω Ζίτσα με το μοναστήρι σου!
Απ’ την ψηλή κορφή σου μικρή μικρή γωνιά και μυριόχαρη στη γη τούτη την άγια.
Τι ουρανίων τόξων χρώματα,τι ευωδιές και μάγια».
Η μονή κτίστηκε κατά πάσα πιθανότητα το 14ο αιώνα και μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση το 1598. Το μοναστήρι από την εποχή αυτή και στη συνέχεια, έφτασε σε μεγάλη οικονομική ακμή κι απόκτησε πάρα πολλά κτήματα αγροτικά και αστικά. Οι κτιριακές του εγκαταστάσεις ήταν τεράστιες. Στη μέση ήταν η εκκλησία στο όνομα του Προφήτη Ηλία, η οποία σώζεται και σήμερα, είναι θολωτή κι αγιογραφημένη.
Το μοναστήρι μετά το 1862, όταν έχασε πηγές εσόδων που προέρχονταν από τα Μετόχια που διατηρούσε στη Ρουμανία κ.α και εξαιτίας κακής διοίκησης, άρχισε να πέφτει σε παρακμή.
Και όμως ήταν από τα πλουσιότερα μοναστήρια της Ελλάδος μεμεγάλη περιουσία και πολλά μετόχια καιευεργέτες,τον Τσάρο Νικόλαο,τον Πατριάρχη της Ρωσίας Νίκωνα,τον οικουμενικό Πατριάρχη Ιερεμία ο οποίος καταγόταν από τη Ζίτσα, τους αυτοκράτορες της ΡωσίαςΑλέξανδρο, Αλέξιο-Νικόλαο, Ολγα, Αικατερίνη και Θεοδώροβνα.
Ηταν όμως τόσο κακή η διαχείριση των εσόδων,που χρεωκόπησε το 1787 και πέρασε στη δικαιοδοσία της σχολής Γκιούμα στα Γιάννινα, η οποία ανέλαβε τα χρέη της. Ομως το 1797 ο μέγας Ναπολέων κατάσχεσε τα κεφάλαια της σχολής που τα είχαν στην Ενετική Τράπεζα, οπότε η κατάσταση έγινε δυσκολότερη. Την καταστροφή ήρθε να συμπληρώσει η πυρπόλησή της το 1820 από τον Αλή Πασά.
Η μονή είχε συμμετοχή στον αγώνα κατά τον Τούρκων αλλά και θύματα. Πρώτο θύματο 1822 ο ηγούμενος της μονής Ζαχαρίας, ο οποίος σκοτώθηκε από τους Τούρκους ως μέλος της Φιλικής Εταιρείας.
Ιστορικά έχουν μείνει και τα πανηγύρια της μονής στις 20 Ιουλίου.
Μονή Παλιουρής: Ο Σέρβος ηγεμόνας
Είναι κτισμένη στη Βόρεια Πλευρά του λόφου της Κοινότητας Παλιουρής του Δήμου Ζίτσας, είναι αφιερωμένη στο Γενέσιο της Θεοτόκου και εορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου.
Η Μονή βρίσκεται στο 30ο χλμ. της εθνικής οδού Ιωαννίνων – Ηγουμενίτσας. Η πρόσβαση στο μοναστήρι είναι εύκολη, αφού ο δρόμος που οδηγεί σε αυτό είναι ασφαλτοστρωμένος σε όλο το μήκος του (400 μ).
Σύμφωνα με την παράδοση ιδρύθηκε το 1373 από το Σέρβο ηγεμόνα των Ιωαννίνων Θωμά Πρελιούμποβιτς και επανιδρύθηκε το 1688-90 από τον Παπαναστάση Αλεξίου από τη Ζίτσα. Σύμφωνα με επιγραφή, το καθολικό καταστράφηκε από Αλβανούς το 1782 και ανοικοδομήθηκε το 1786.
Το 1796 το μοναστήρι πιθανόν ανακαινίσθηκε στη σημερινή του μορφή και μάλιστα με τη συνδρομή του Αλή Πασά των Ιωαννίνων.
Το 1820 το μοναστήρι χάλασε (εξαιτίας των πολεμικών γεγονότων) και στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε από τους μοναχούς που διέμεναν ως τότε. Το 1825 το μοναστήρι ανασυστήθηκεμε ειδικό διάταγμα από τον Μεχμέτ Ρεσίτ Πασά, τον Κιουταχή, Διοικητή των Ιωαννίνων.
