Σε έναν απόκρημνο βράχο στα νότια του Πάρνωνα, μεταξύ Κοσμά και Λεωνιδίου και σε υψόμετρο 650 μέτρων, βρίσκεται μία επιβλητική Μονή που είναι να απορεί κανείς πως είναι δυνατόν όχι μόνο να φθάσουν άνθρωποι εκεί, αλλά να χτίσουν και να ζήσουν για αιώνες.
Ο θεόρατος απότομος βράχος στον οποίο είναι κτισμένη η Μονή της Έλωνας, δίνει στον επισκέπτη το αίσθημα δέους και σε συνδυασμό με την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, συνετέλεσαν στο να γίνει ένα από τα διασημότερα μοναστήρια της Πελοποννήσου.
Η Μονή εορτάζει την Κοίμηση της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου, αλλά και τα εννιάμερα της Παναγίας στις 23 Αυγούστου, όπου παρατηρείται κοσμοσυρροή από πιστούς.
Λέγεται ότι την εποχή της Ενετοκρατίας Λάκωνες από το Έλος και τα Ελοχώρια μετακίνησαν την εικόνα της Παναγίας από τα μέρη τους και την έφεραν στη Μονή, που έτσι παίρνει την ονομασία Παναγία της Έλωνας.
Μία άλλη εκδοχή αναφέρει πως η ονομασία «Έλωνα» προέρχεται από τη λέξη «έλος» (=βάλτος), έναν γειτονικό βαλτώδη τόπο όπου πιθανόν να είχε ιδρυθεί αρχικά η μονή.
Σύμφωνα με την παράδοση τον 13ο αιώνα μ.Χ. βοσκοί της περιοχής έβλεπαν σε ένα δυσπρόσιτο σημείο της πλαγιάς του Πάρνωνα ένα φως. Αρχικά δεν του έδωσαν σημασία αλλά στην πορεία αντιλήφθηκαν ότι επρόκειτο για το φως ενός καντηλιού, το οποίο ήταν αναμμένο μπροστά από μία εικόνα. Το ύψος όμως που βρισκόταν η εικόνα καθιστούσε αδύνατη κάθε προσπάθεια προσέγγισής της.
Μετά τις προσευχές τους η εικόνα κατέβηκε σε χαμηλότερο σημείο και οι τολμηρότεροι σκαρφάλωσαν στο βουνό και διαπίστωσαν ότι ήταν μία εικόνα της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας. Στη συνέχεια έχτισαν εκεί ένα πρόχειρο ξύλινο εκκλησάκι, όπου και τοποθέτησαν την εικόνα, ενώ για την πρόσβαση σε αυτό κατασκευάστηκε σχοινένια σκάλα.
Στην περιοχή που βρέθηκε η εικόνα ασκήτευαν δύο μοναχοί, ο Καλλίνικος και ο Δοσίθεος. Με τη βοήθεια των περιοίκων οι δύο μοναχοί κατασκεύασαν ένα μικρό εκκλησάκι και δύο κελιά, δημιουργώντας ουσιαστικά τη μονή. Τα επόμενα χρόνια η μονή ακμάζει και αποκτά μεγάλο αριθμό προσκυνητών και δωρητών.
Το 1755 η Μονή πυρπολήθηκε από ληστές και ανοικοδομήθηκε σιγά σιγά ως το 1809. Τότε χτίστηκε το καθολικό που βρίσκεται κάτω από τον βράχο, μέσα σε κοίλωμα. Είναι σε ρυθμό θολοσκεπής βασιλικής και έχει τέσσερις εισόδους, δεν έχει αγιογραφίες, ενώ την οροφή του την κατακλύζουν αμέτρητα καντήλια. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι κομψοτέχνημα και οι εικόνες του φέρουν τις χρονολογίες 1798, 1806, 1815.
Οι προθήκες, με τα διάφορα λείψανα των Αγίων καθώς και τα πλούσια κειμήλια, αποτελούν ένα επιπλέον δέλεαρ για τον ευσεβή επισκέπτη.
Το συγκρότημα των κελιών είναι τριώροφο. Το καμπαναριό είναι μαρμαρόκτιστο με δύο καμπάνες και κτίστηκε το 1831. Μέσα στον βράχο υπάρχει μικρό εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής, ενώ στον χώρο του Μοναστηριού υπάρχει και το μικρό παρεκκλήσι των Αγίων Πάντων.
Στο καθολικό υπάρχει η θαυματουργή, σύμφωνα με τους πιστούς, εικόνα της Παναγίας, φτιαγμένη από κερί και μαστίχα και στολισμένη με λουλούδια, τάματα και επαργυρωμένη, έτσι ώστε να μην μπορεί να διαπιστωθεί η ηλικία, η τεχνοτροπία και η ταυτότητα του αγιογράφου που την καλλιτέχνησε. Σύμφωνα με την παράδοση πρόκειται για έργο του Ευαγγελιστή Λουκά.
Η εικόνα είχε κλαπεί τον Αύγουστο του 2016 αλλά 38 μέρες αργότερα εντοπίστηκε στο Φαρακλό Λακωνίας και επέστεψε στη βάση της. Ο δράστης συνελήφθη και στην τοποθεσία που βρέθηκε χτίστηκε με έξοδα της αστυνομίας εικονοστάσι, στο οποίο τοποθετήθηκε πιστό αντίγραφό της εικόνας, ακριβώς ένα χρόνο μετά τον εντοπισμό της.
Το μοναστήρι συνέβαλε οικονομικά στον Αγώνα του 1821 εναντίον των Τούρκων. Ο Ηγούμενος της Μονής Νεόφυτος Παλαιοχωρίτης σκοτώθηκε πολεμώντας στο Άργος το 1821, ενώ κατά την εισβολή του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο έγινε καταφύγιο για εκατοντάδες κατοίκους της περιοχής.
Μετά την απελευθέρωση η Μονή σταδιακά καταρρέει και τα άλλοτε «κραταιά» μετόχια, στα οποία μόναζαν μέχρι και 40 μοναχοί, εγκαταλείπονται. Τον Δεκέμβριο του 1971 μετατρέπεται σε γυναικείο μοναστήρι για να αποφευχθεί η ερήμωση της.
Η Παναγία η Έλωνα υπάγεται στη Μητρόπολη Μαντινείας και Κυνουρίας.
Σήμερα σε αυτήν δεν διαμένουν μοναχές, αλλά διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση χάρη στις προσπάθειες της Μητρόπολης.
Δέχεται επισκέπτες με δωρεάν είσοδο από τις πρωινές ώρες μέχρι τις 8 το απόγευμα.
