Εκκλησίες που μετατράπηκαν σε νεκροτομεία, ορνιθώνες, σιταποθήκες, τζαμιά και στρατόπεδα είναι το αποτέλεσμα της συνεχιζόμενης εκούσιας καταστροφής κάθε χριστιανικού στοιχείου στα κατεχόμενα με κύριο υπαίτιο την Τουρκία, η οποία 33 χρόνια μετά την εισβολή της στην Κύπρο επιθυμεί να καταστεί πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης την ίδια στιγμή που με οργανωμένες επιχειρήσεις στα κατεχόμενα κατακερματίζει την ευρωπαϊκή αλλά και διεθνή πολιτιστική κληρονομιά μαζί και τις αρχές και τις αξίες πάνω στις οποίες θεμελιώθηκε η ενωμένη Ευρώπη. Ο Χαράλαμπος Χοτζάκογλου, αρχαιολόγος, ειδικός σε θέματα βυζαντινής τέχνης, και συνεργάτης του Μουσείου της Ιεράς Μονής Κύκκου, σε συνέντευξή του στο ΚΥΠΕ με αφορμή την έρευνα «Τα Χριστιανικά Μνημεία στην Τουρκοκρατούμενη Κύπρο: Οψεις και πράξεις μιας συνεχιζόμενης καταστροφής», είπε ότι η ιστορία δεν παραγράφεται και πως αυτός που φέρει την ευθύνη για την καταστροφή μνημείων και εκκλησιών στα κατεχόμενα είναι η κατοχική δύναμη. Τόνισε όμως παράλληλα την ανάγκη, να προχωρήσουμε στην αναστήλωση των κατεχόμενων μνημείων με όρους και προϋποθέσεις που να ικανοποιούν, ενδεχόμενο προς το παρόν αδύνατο λόγω της πεισματικής άρνησης της τουρκοκυπριακής πλευράς για συνεργασία.
Η έρευνα, με δαπάνη της Ιεράς Μονής Κύκκου και επικεφαλής τον κ. Χοτζάκογλου, κάλυψε 550 εκκλησίες στα κατεχόμενα και από την επί τόπου αρχαιολογική εξέταση και φωτογραφική απεικόνιση προκύπτει ότι «η καταστροφή είναι ολοκληρωτική και εκούσια και δεν περιλαμβάνει μόνο τους ορθόδοξους χριστιανικούς ναούς αλλά και αυτούς των Μαρωνιτών, Αρμενίων και Λατίνων. ενώ 50 περίπου εξ αυτών έχουν μετατραπεί σε στρατόπεδα». Υπάρχουν, ωστόσο, και εκκλησίες οι οποίες λειτουργούνται από τους Ελληνοκύπριους εγκλωβισμένους στο Ριζοκάρπασο, Γιαλούσα, Αγία Τριάδα, Αγιο Συνέσιο και Απόστολο Ανδρέα. Για αυτές όμως που από το 1974 δεν λειτουργούν πια, ο κ. Χοτζάκογλου είπε πως είναι φανερό το μένος με το οποίο ο κατακτητής σύλησε από τη μια, ενώ από την άλλη άμεση παρουσιάζεται η ανάγκη να προχωρήσουμε μπροστά, αρχίζοντας πρακτικά να σκεφτόμαστε την αποκατάσταση της καταστροφής. Η ιστορία είναι ιστορία και δεν παραγράφεται. Ο υπαίτιος της καταστροφής είναι ένας και καλά γνωστός, είπε ο κ. Χοτζάκογλου, προσθέτοντας ότι το κατοχικό καθεστώς πεισματικά αρνήθηκε την έναρξη αποκατάστασης της καταστροφής των εκκλησιών.
«Κύριος μας στόχος είναι να σώσουμε αυτά τα μνημεία στις κατεχόμενες περιοχές και σε αυτό συναντούμε την πεισματική αντίδραση της άλλης πλευράς, η οποία υποστηρίζει ότι όλα τα μνημεία έχουν υπαχθεί στο μουσουλμανικό θρησκευτικό ίδρυμα ΕΒΚΑΦ και νίπτουν τας χείρας τους, λέγοντας ότι δεν έχουν εξουσία εκεί, παρόλο που και το ΕΒΚΑΦ είναι υπό τουρκική διοίκηση», είπε ο αρχαιολόγος. Ο κ. Χοτζάκογλου αναφέρθηκε και στην περίπτωση που η τ/κ πλευρά δεχθεί να προχωρήσει η αναστήλωση και συντήρηση των εκκλησιών και είπε ότι «για να επέλθει η οποιαδήποτε συμφωνία προϋποθέτει και κάποιες αρχές, εχέγγυα και αξιοπρεπείς όρους».
Οπως είπε ο Ελληνας αρχαιολόγος «δεν θα ενισχύσουμε τα κατεχόμενα με εκατομμύρια και να προσλάβουμε Τούρκο εργολάβο, ούτε είναι δυνατό να πάμε να επισκευάσουμε τους χώρους και αύριο το πρωί να μας πουν ότι είναι δικοί τους και θα τους χρησιμοποιήσουν με όποιο τρόπο εκείνοι θέλουν». Σημαντικό είναι επίσης, αν δεν αρθεί στο μεταξύ η τουρκική κατοχή, «οι ηγέτες της τ/κ πλευράς, να αποδεχθούν ότι αυτά τα μνημεία είναι στην κυριότητα της Εκκλησίας της Κύπρου και όταν θα αναστυλωθούν με το καλό, αυτή θα έχει την κυριότητα και δεν θα έχει το καθεστώς το δικαίωμα να πράξει οτιδήποτε».
Η έρευνα για αποτύπωση της καταστροφής της θρησκευτικής μας κληρονομιάς στα κατεχόμενα οδήγησε τον κ. Χοτζάκογλου και την ομάδα των συνεργατών του στη διαπίστωση πως οι εκκλησίες που προβάλλονται από το κατοχικό καθεστώς, ως «καλά διατηρημένες», όπως αυτές του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στην Κερύνεια, του Αγιου Μάμαντος στη Μόρφου, της Παναγίας στο Τρίκωμο και του Αποστόλου Βαρνάβα στην Αμμόχωστο, έχουν μετατραπεί σε μουσεία για να εξυπηρετούν, κυρίως, την τουριστική βιομηχανία, αλλά και να δίνουν την ψευδή εντύπωση ότι όλοι οι χριστιανικοί ναοί είναι σε καλή κατάσταση. Για τους ναούς που μετατράπηκαν σε τζαμιά, ο κ. Χοτζάκογλου είπε ότι «αρχαιολογικά σκεπτόμενος», έχουν διατηρηθεί καλύτερα από κτιριολογικής απόψεως. Ο Ελληνας αρχαιολόγος αναφέρθηκε σε «οργανωμένη προσπάθεια από τον τουρκικό στρατό» βασιζόμενος σε μαρτυρίες από τα κατεχόμενα ότι στρατιώτες πριόνιζαν κομμάτι – κομμάτι τα εικονοστάσια των εκκλησιών, μεταφέροντάς τα προς άγνωστη κατεύθυνση, με πιθανή τελική κατάληξη τα χέρια αρχαιοκάπηλων. Η λεπτομερειακή καταγραφή των εκκλησιών από την ομάδα υπό τον Χαράλαμπο Χοτζάκογλου κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αγνοούνται από τις κατεχόμενες εκκλησίας μας 15 με 20 χιλιάδες εικόνες ενώ οι ίδιες οι εκκλησίες έχουν μετατραπεί σε στάβλους, σιταποθήκες, ορνιθώνες, νυχτερινά κέντρα, βιβλιοθήκες και πολιτιστικά κέντρα. Ο Ιερός Ναός και το Μοναστήρι της Αγίας Αναστασίας στη Λάπηθο της Κερύνειας έχουν μετατραπεί σε πολυτελές ξενοδοχειακό συγκρότημα με τα κελιά της Μονής να έχουν διαμορφωθεί σε διαμερίσματα, ο περίβολος σε πισίνα και στη μέση αυτών η εκκλησία που, από χώρος προσευχής, έγινε αξιοθέατο για παραθεριστές. Εκκλησίες όπως της Αχειροποιήτου στη Λάμπουσα και του Αγίου Παντελεήμονα στη Μύρτου μετατράπηκαν σε στρατόπεδα. Στην περίπτωση του Μοναστηρίου του Αγίου Παντελεήμονα μετά τη χρήση του για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ως κατάλυμα για Τούρκους στρατιώτες τώρα χρησιμοποιείται ως αποθήκη καυσίμων.
Ωστόσο, μια από τις πιο συγκλονιστικές περιπτώσεις που ο κ. Χοτζάκογλου συνάντησε ήταν αυτή της μικρής μεσαιωνικής εκκλησίας του Σωτήρος στο χωριό Χρυσηλιού της Μόρφου, η οποία μετατράπηκε σε νεκροτομείο της περιοχής. «Πάνω στην Αγία Τράπεζα βάζουν τους νεκρούς. Εκεί τους πλένουν και τους ετοιμάζουν. Εκεί έχουν και τα φέρετρα με τους νεκρούς. Ηταν ανατριχιαστικό», είπε ο κ. Χοτζάκογλου. Από τις δεκάδες περιπτώσεις σύλησης και καταστροφής είναι και οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου του Εξορινού στην Αμμόχωστο, που έχει μετατραπεί σε θέατρο και του Αγίου Λουκά στη Λάπηθο που λειτουργεί ως χοροδιδασκαλείο. Εχοντας μαζέψει όλα αυτά τα στοιχεία, επιστημονικά τεκμηριωμένα, προβάλλεται η επιτακτική ανάγκη έναρξης αποκατάστασης των εκκλησιών, επαναλαμβάνει ο Ελληνας αρχαιολόγος, ο οποίος είπε ότι έχει ζητηθεί πλέον και έξωθεν βοήθεια προς το σκοπό αυτό και στην πρόσφατή επίσκεψή του στο Βατικανό ο Πρόεδρος Παπαδόπουλος έδωσε στον Ποντίφικα τρεις τόμους βιβλίων με καταγεγραμμένη την ολοκληρωτική καταστροφή, με την επισήμανση ότι δεν είναι θέμα που αφορά μόνο την Ορθοδοξία αλλά και την παράκληση από πλευράς Κυπριακής Δημοκρατίας για συνδρομή του Βατικανού προς αποκατάσταση της καταστροφής.
Η εικόνα στα κατεχόμενα τραγική και το γεγονός αυτός αδιαμφισβήτητο από όλους, πλην αυτών που φέρουν την ευθύνη αφού σύμφωνα με τον κ. Χοτζάκογλου, κατά την πρόσφατη επίσκεψη του Πάπα Βενέδικτου στην Τουρκία «αξιωματούχοι της χώρας προέβαλαν ως αντίβαρο τον ισχυρισμό ότι έχουν καταπατηθεί τουρκοκυπριακές γαίες στις ελεύθερες περιοχές». Οπως αναφέρει ο κ. Χοτζάκογλου «η Κυπριακή Δημοκρατία σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων έχει εκπονήσει πρόγραμμα αναστύλωσης των τζαμιών τα οποία και συντηρούνται βάσει της πολιτικής πρακτικής που λέει «ότι σεβόμαστε τα θρησκευτικά μνημεία των άλλων θρησκευτικών ομάδων και τα αναστηλώνουμε, και αυτό ζητούμε και εμείς για τα δικά μας από τους άλλους».
Ενα από τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα είναι και ο σεβασμός της θρησκευτικής ελευθερίας του κάθε ανθρώπου και δεν πρέπει να αποτελεί απαίτηση αλλά υποχρέωση της Τουρκίας και της τ/κ ηγεσίας, ότι πράττουμε εμείς με τα τζαμιά τους στις ελεύθερες περιοχές να γίνει το ίδιο και με τις εκκλησίας μας στα κατεχόμενα, συμπλήρωσε.
«Θα πρέπει να συγκρίνουμε το σήμερα με το σήμερα. Οπως γίνεται στην ελεύθερη Κύπρο έτσι θέλουμε να γίνει και στην κατεχόμενη διότι το πολιτικό θέμα αφορά τους πολιτικούς και εμείς θέλουμε να λύσουμε το θρησκευτικό θέμα που αφορά την πολιτιστική κληρονομιά που δεν είναι μόνο της Κύπρου αλλά της Ευρώπης και του κόσμου», είπε ο κ. Χοτζάκογλου. Εξέφρασε την εκτίμηση, ως αρχαιολόγος και επιστήμονας με έντονο ενδιαφέρον για την αναστύλωση των κατεχόμενων εκκλησιών, ότι «είμαστε έτοιμοι να ξεπεράσουμε το παρελθόν, κάτι που το δείχνουμε εμπράκτως, και αν αυτοί οι άνθρωποι αισθάνονται ότι ανήκουν σε αυτό τον τόπο όπως θέλουν να λένε, οφείλουν επίσης να προχωρήσουν». Σε συνεργασία με τον Υπεύθυνο του Βυζαντινού Μουσείου της Λευκωσίας Ιωάννη Ηλιάδη, τον Διευθυντή του Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών Γιαννάκη Σολωμού και το Υπουργείο Εξωτερικών έχει ξεκινήσει «μια σταυροφορία, μια προσπάθεια ενημέρωσης του κόσμου για την κατάσταση στην οποία σήμερα βρίσκονται οι ναοί στην κατεχόμενη Κύπρο.
Με αντικείμενο τα πορίσματα της έρευνας έχουν ήδη πραγματοποιηθεί διαλέξεις σε Φινλανδία, Εσθονία, Βερολίνο Ιταλία, Λάρνακα, Λευκωσία και Αθήνα, οι οποίες γίνονται στην επίσημη γλώσσα της κάθε χώρας. Πέρα από την καταγγελία της λεηλασίας και της ανάγκης για αποκατάσταση της καταστροφής η έρευνα του Μουσείου της Ιεράς Μονής Κύκκου, η οποία τελεί υπό τη γενική εποπτεία του Διευθυντή του Μουσείου Στυλιανού Περδίκη, σκοπό είχε επίσης την ανάδειξη του φλέγοντος ζητήματος της αρχαιοκαπηλίας που αποτελεί μια ακόμα αιμάσσουσα πληγή της κυπριακής τραγωδίας.
Να προσπαθείς να εντοπίσεις τους κλεμμένους θησαυρούς της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Κύπρου, αφού τους εντοπίσεις να αρχίσει ο δικαστικός αγώνας ότι ανήκουν στην κυριότητα της κυπριακής εκκλησίας και από κει και πέρα ο τελικός και πιο δύσκολος αγώνας του επαναπατρισμού τους, πληρώνοντας και από πάνω δεκάδες χιλιάδες λίρες.
Ο Αϊντίν Ντικμέν, γνωστός για τα εγκλήματα της αρχαιοκαπηλίας σε βάρος της Κύπρου, σύμφωνα και με τις γνώσεις του κ. Χοτζάκογλου, έτυχε παρακολούθησης προτού συλληφθεί στη Γερμανία, και στην κατοχή του βρέθηκαν εικόνες και άλλα αρχαία αντικείμενα κρυμμένα στους τοίχους και στα πατώματα δυο διαμερισμάτων, πράξη την οποία δικαιολόγησε ως «ιδιωτική συλλογή», κάτι που δεν έγινε πιστευτό και η γερμανική αστυνομία προχώρησε στην κατάσχεση των αντικειμένων. Ακολούθως, η γερμανική εισαγγελία ζήτησε από την Εκκλησία της Κύπρου να αποδείξει ότι τα κλαπέντα αντικείμενα είναι κυπριακά και τότε είναι που έγινε τεράστια προσπάθεια από πλευράς Αρχιεπισκοπής για να αποδείξει ότι είναι κυρίαρχος των θρησκευτικών κειμηλίων που έπεσαν στα χέρια του εν λόγω αρχαιοκάπηλου.
Το Μουσείο Μελετών της Ιεράς Μονής Κύκκου έχει χρησιμοποιήσει στοιχεία από τη γερμανική Γενική Εισαγγελία των αντικειμένων που έχουν κατάσχει από τον Ντικμέν και με την πλήρη φωτογράφηση των εκκλησιών στα κατεχόμενα η ομάδα Χοτζάκογλου προσπαθεί τώρα να ταιριάξει ποιες τοιχογραφίες ανήκουν σε κάθε ναό, βάσει και της φωτογραφικής αποτύπωσης που έχει επίσης γίνει στο πλαίσιο της μελέτης. Πέραν όμως από τα όσα βρέθηκαν στην κατοχή του Αϊντίν Ντικμέν, τοιχογραφίες από την εκκλησία του Αγίου Ευφημιανού στη Λύση εντοπίστηκαν σε μουσείο του Τέξας όπου τοποθετήθηκαν σε πλεξιγκλάς ομοίωμα της εκκλησίας και συγκαταλέγονται στο μακρύ δυστυχώς κατάλογο των αρχαιοτήτων μας που αναμένουμε να επιστρέψουν εκεί όπου ανήκουν και εκεί όπου τους πρέπει. Ο κ. Χοτζάκογλου ανέφερε στο ΚΥΠΕ ότι το Μουσείο της Ιεράς Μονής Κύκκου βρίσκεται σε συνεργασία με τον Κύπριο Ευρωβουλευτή Παναγιώτη Δημητρίου, ο οποίος έχει αναλάβει μια προσπάθεια στις Βρυξέλλες, και μαζί με τους άλλους Ευρωβουλευτές της Κύπρου, κατάφεραν και τέθηκε ως ψήφισμα – σύσταση προς τα μέλη της ΕΕ, η καταστροφή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς ενώ έχει εγκριθεί και η τροπολογία του κ. Δημητρίου για μελέτη, καταγραφή και περιγραφή της κατάστασης των εκκλησιών στα κατεχόμενα καθώς και υπολογισμό του κόστους συντήρησης.
Μετά από αυτή την εξέλιξη η Κομισιόν καλείται να προχωρήσει στη σύσταση επιτροπής η οποία θα διενεργήσει έρευνα σε σχέση με το κόστος της συντήρησης για να μπορέσουμε πλέον να ξεκινήσουμε μελέτη για την επιδιόρθωση των ναών. Για να προχωρήσει η επιδιόρθωση των ναών απαιτούνται αρχιτεκτονικές μελέτες, στατικές μελέτες και σχέδια κάτι που έχει γίνει σε πολλά μνημεία από το Μουσείο Μελετών της Ιεράς Μονής Κύκκου, που έχει ξεκινήσει να αποτυπώνει αρχιτεκτονικά τους ναούς στα κατεχόμενα συνεργαζόμενο με πανεπιστημιακή ομάδα αρχιτεκτόνων. Ο κ. Χοτζάκογλου είπε ότι η φωτογραφική αποτύπωση των εκκλησιών είναι πλήρης και έχει δημιουργηθεί μια τράπεζα πληροφοριών με είκοσι περίπου χιλιάδες ψηφιακές φωτογραφίες υψηλής ανάλυσης και από εκεί και πέρα για κάθε ναό χωριστά υπάρχει ένα ειδικό δελτίο στο οποίο περιγράφεται κάθε στοιχείο λεπτομερώς ενώ έχει επίσης συγκεντρωθεί βιβλιογραφία για κάθε μνημείο όπως είναι σήμερα. Τώρα καταβάλλονται πολλές προσπάθειες να συγκεντρωθούν πληροφορίες από εκτοπισμένους της τουρκικής εισβολής ή από άλλους για την κατάσταση του κάθε μνημείου προ του 1974 παρόλο που οι φωτογραφίες μιλούν από μόνες τους για την ανελέητη και αδικαιολόγητη καταστροφή. Αφού συμπληρώθηκε η τράπεζα δεδομένων της ομάδας του Ελληνα αρχαιολόγου με την αποτύπωση των ναών στα κατεχόμενα, υπήρξε μια δυσκολία για την επεξεργασία του σημαντικού υλικού «διότι δεν υπήρχαν ούτε καν κατάλογοι με τα ονόματα των ναών». Οπως είπε ο κ. Χοτζάκογλου «είχαμε τα ονόματα των κύριων ναών σε κάθε χωριό αλλά τα πολλά παρεκκλήσια δεν είχαν καταγραφεί οπότε έπρεπε να βρούμε τους χάρτες από την πολεοδομία για να δούμε που υπήρχαν ακριβώς αυτά τα παρεκκλήσια, συναντήσαμε περιπτώσεις κατά τις οποίες δεν βρέθηκαν καν ναοί καταγεγραμμένοι στην πολεοδομία και από ανθρώπους που διέμεναν στις συγκεκριμένες περιοχές πριν το 1974 ήρθε η επιβεβαίωση ότι εκεί υπήρχε ένα ναός αλλά σήμερα στη θέση του έχει διανοιχτεί δρόμος ή ανεγερθεί κάποιο άλλο υποστατικό».
Σημαντικό επίσης θέμα ήταν η ταύτιση των εκκλησιών. Για παράδειγμα ανέφερε ο κ. Χοτζάκογλου μάθαμε ότι υπήρχαν πέντε παρεκκλήσια του Αγίου Ανδρέα, του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Γεωργίου και τότε ήρθαμε αντιμέτωποι με τον πανδαμάτορα χρόνο … Πολλοί εκτοπισμένοι που ήταν σε ηλικία πριν το 1974 να θυμούνται συγκεκριμένα στοιχεία έχουν αποβιώσει, άλλοι ασθενούν και άλλοι έχουν διασκορπιστεί σε όλη την ελεύθερη Κύπρο. Ωστόσο, η επίμονη και οργανωμένη προσπάθεια από το Μουσείο της Ιεράς Μονής Κύκκου κατάφερε να ταυτοποιήσει όλες σχεδόν τις φωτογραφίες με τις εκκλησίες, καλώντας πολλές φορές και περισσότερους από ένα κατοίκους ενός χωριού γιατί υπήρχαν διφορούμενες εκτιμήσεις για την ταυτότητα του ναού.
Ο κ. Χοτζάκογλου ανέφερε πως αυτή τη στιγμή βρίσκεται στη διαδικασία της συγγραφής μιας πολύγλωσσης έκδοσης με μια πιο εκλαϊκευμένη για το ευρύ κοινό ανάλυση της έρευνας, η οποία θα διατεθεί και στο εξωτερικό που βάση της έχει το φωτογραφικό υλικό. Θα ακολουθήσει μια πιο αναλυτική εργασία, ένα πολύτομο συγκεκριμένα έργο, στο οποίο θα περιληφθεί πολύ περισσότερο φωτογραφικό υλικό και όλα τα στοιχεία που έχει το Μουσείο της Ιεράς Μονής Κύκκου συλλέξει στο πλαίσιο αυτής της μελέτης. Παράλληλα, σε συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού έχει εκδοθεί εγκύκλιος με την οποία καλούνται οι μαθητές μαζί με τους δασκάλους τους να επισκεφθούν την έκθεση ενώ και πάλι με δαπάνη της Ιεράς Μονής Κύκκου ετοιμάστηκε ειδικό πρόγραμμα για τους δασκάλους της δημοτικής εκπαίδευσης ώστε να μπορέσουν με τον καλύτερο τρόπο να μεταφέρουν στα μικρά παιδιά την άδικη καταστροφή. Μαζί με τον κ. Χοτζάκογλου συνεργάστηκαν ο Χρίστος Καρής, συντηρητής τοιχογραφιών και ψηφιδωτών, η Κατερίνα Χατζηστυλλή, αρχαιολόγος και ο Κωνσταντίνος Ανδρέου φωτογράφος η συμβολή των οποίων στην έρευνα υπήρξε εξαιρετικά σημαντική. Ο κ. Χοτζάκογλου επισημαίνει ότι, έχοντας ως βάση τη λεπτομερειακή αυτή καταγραφή, τη σύσταση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, την κρούση που έγινε προς το Βατικανό αλλά πρώτα και κύρια την ευρωπαϊκή ενσωμάτωση που επιζητεί διακαώς η Τουρκία, το θέμα της καταστροφής της πολιτιστικής μας κληρονομιάς πρέπει να προβάλλεται με κάθε ευκαιρία γιατί δεν αφορά μόνο την Κύπρο αλλά τον κάθε πολίτη διεθνώς που θέλει να ζει, να σκέφτεται και να ενεργεί ως άνθρωπος. με λογική και ευαισθησία.
