Της Λίτσας Ι. Χατζηφώτη, αρχαιολόγου
Οι Αρχάνες, κωμόπολη της επαρχίας Τεμένους, περίπου 15 χλμ. νότια του Ηρακλείου Κρήτης, επί πολλούς αιώνες αναπτύσσονται στην ίδια θέση, γεγονός που σημαίνει ότι, όπου και να σκάψει κάποιος, θα βρεθεί γρήγορα μπροστά σε αρχαία λείψανα. Σε κεντρικό σημείο της πόλης είναι ο ναός της Παναγίας της Φανερωμένης. Εκτός από θρησκευτικό, παρουσιάζει και αρχαιολογικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον. Χώρος ιερός, λατρευτικός και ταυτόχρονα ιερό μουσείο, θεματοφύλακας της ιερής παρακαταθήκης των προγόνων, έργο όχι μόνο εκκλησιαστικό, αλλά και ιστορικό και εθνικό, καθώς στον τόπο μας η πίστη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το έθνος.
Ο ναός είναι γνωστός και ως Παναγία η Βατιανή των Αρχανών. Κατά την παράδοση, η εικόνα της Θεοτόκου, στην κυριολεξία ένα κομμάτι τοιχογραφίας που φαινόταν και διέσωζε τον Ευαγγελισμό, εντοπίσθηκε μέσα σε βάτους, σε κτήμα Τούρκου που το παραχώρησε για να κτισθεί ο ναός, επειδή μια χριστιανή μαμή είχε ξεγεννήσει με επιτυχία τη γυναίκα του σε πολύ δύσκολο τοκετό. Λένε, μάλιστα, ότι τον βάτο που φυόταν εκεί όπου βρέθηκε η εικόνα κάποτε τον έκοψε κάποιος και πέθανε από άγνωστη αρρώστια. Η «εικόνα» ενσωματώθηκε σε ειδική κόγχη του νότιου κλίτους.
Οικοδομήθηκε αρχικά τον 14ο αιώνα, ανοικοδομήθηκε στα τέλη του 17ου ή του 18ου αιώνα και συμπληρώθηκε πολύ αργότερα, λαμβάνοντας τη σημερινή του μορφή. Είναι καμαροσκέπαστος, διαστάσεων 15,50×14 μ. Το νότιο κλίτος πρέπει να ξανακτίσθηκε μεταξύ 1669 και 1701. Περί το 1720 οικοδομήθηκε το μεσαίο και αφιερώθηκε στην Κοίμηση της Παναγίας. Το 1844 προστέθηκε το βόρειο, αφιερωμένο στους Αγίους Πάντες, και ο γυναικωνίτης. Εντυπωσιακό το αρκετά μεταγενέστερο καμπαναριό, με ανάγλυφες συμβολικές παραστάσεις.
Η κατασκευή του συνδέεται με πολλές παραδόσεις ως προς τις δυσκολίες ανεγέρσεως και πολλές περιπέτειες. Εκτός των άλλων, λεηλατήθηκε και κάηκε στη διάρκεια της Επανάστασης του 1866. Σε ορισμένες εικόνες του τέμπλου και σε μιαν άλλη του Χριστού τα ίχνη της φωτιάς είναι ακόμα και σήμερα εμφανή. Η εκκλησία διέθετε ανέκαθεν αξιόλογες εικόνες και λειτουργικά σκεύη σημαντικής αξίας από άποψη υλικού και τέχνης. Στα τελευταία χρόνια, όμως, και συγκεκριμένα από το 1965, συγκεντρώθηκαν στον χώρο της ανάλογα είδη και από άλλους ναούς της ευρύτερης περιοχής. Το αποτέλεσμα είναι διπλά ευτυχές. Οι πιστοί παρακολουθούν τις Θ. Λειτουργίες καθώς και τις άλλες Ακολουθίες και τα Μυστήρια που τελούνται στον ναό πλαισιωμένοι από μνημεία της τέχνης, δασκάλους δόγματος και ιστορίας της Ορθοδοξίας πολύ εύγλωττους, πολύ παραστατικούς, οι οποίοι σιωπηρά μυούν στα μυστήρια και διδάσκουν την ιστορία της πίστης μας.
Παράλληλα, σημαντικός αριθμός από πολύτιμα εκκλησιαστικά κειμήλια σώθηκε από επιβουλές και απώλεια, συντηρείται συστηματικά, φυλάσσεται με σύγχρονες μεθόδους και είναι προσιτός στο ευρύ κοινό. Μεταξύ των κειμηλίων περιλαμβάνεται το τηλεσκόπιο της Επαναστατικής Επιτροπής των Αρχανών του 1897, δώρο του Ναπολέοντα στην οικογένεια που τον φιλοξένησε για ένα βράδυ στην Ιεράπετρα και πολύτιμο αντικείμενο για τους αγωνιστές της άμυνας του τόπου.
Η παραδειγματική συλλογή του Ι. Ν. Παναγίας της Φανερωμένης Αρχανών δεν είναι μοναδική στον ελλαδικό χώρο, όμως είναι πολύ σημαντική και πολύτιμη. Αποτελεί παράδειγμα που υπενθυμίζει –και μελαγχολούμε γι’ αυτό– πως οι γνωστές και άγνωστες συλλογές σε όλον τον κόσμο θα ήσαν πολύ πιο φτωχές από εικόνες και άλλα έργα τέχνης του τόπου μας, αν είχαν έγκαιρα και άλλοι, όπως οι εφημέριοι και τα εκκλησιαστικά συμβούλια της Φανερωμένης Αρχανών, τέτοιες ευεργετικές πρωτοβουλίες.
