Του Σταύρου Γουλούλη
Με την έναρξη της Επαναστάσεως του 1821 πολλοί ανώτεροι κληρικοί, ακόμη και ο πατριάρχης, εκτελέστηκαν για αντίποινα. Η Εκκλησία τούς αναγνώρισε ως αγίους, διότι έδειξαν πνεύμα θυσίας, πέρα από το ότι δημόσια για λόγους “οικονομίας” εξέφρασαν αντίθεση, για να αποφευχθεί η γενική σφαγή των Χριστιανών τους οποίους έφτασαν στο σημείο να απειλούν Τούρκοι. Ο εκ Δάρδας Β. Ηπείρου μητροπολίτης Λαρίσης Πολύκαρπος (Σεπ. 1810 – 17 Σεπ. 1821), είναι ίδια περίπτωση. Με εντολή του Μαχμούτ πασά Δράμαλη αποκεφαλίστηκε στην όχθη του Πηνειού δίπλα στη γέφυρα που οδηγεί στο γνωστό πανελλαδικώς Αλκαζάρ (τοπωνύμιο ισπανόφωνων Εβραίων της Λάρισας). Ο «Βίος του αμαρτωλού Πολυκάρπου» που έγραψε ο διάκος του Ιγνάτιος και δημοσιεύτηκε από τον εκ Δάρδας ιερέα των Αθηνών Σπύρο Ζέγγο το 1927, κυκλοφορεί στο διαδίκτυο. Είναι ένα ενδιαφέρον ειδικό αγιολογικό κείμενο που εκπλήττει για τη δωρική μορφή του. Δεν αποτείνεται στον ευσεβή Πιστό, τον αναγνώστη της Φιλοκαλίας. Αλλά σε αυτόν που σε δύσκολους καιρούς βλέπει έναν επίσκοπο στρατευμένο στην κοινωνία, μαχητή της αξιοπρέπειας της Εκκλησίας, την οποία προσέβαλαν Οθωμανοί όπως ο Αλή πασάς. Παρότι αγωνίστηκε για την κάθαρση, αποφασίστηκε να εκτελεσθεί στα πλαίσια των αντιποίνων για την επανάσταση.
Όντας φυλακισμένος από την 1η Ιουλίου, τον είχαν πλησιάσει αρματολοί καπετάνιοι να τον φυγαδεύσουν αλλά δεν δέχτηκε, γιατί οι Οθωμανοί μετά θα ξεσπούσαν στους Χριστιανούς. «Το ηξεύρω πολύ καλά», είπε, «αφού το Δοβλέτι εχάλασε τόσους δεσποτάδες, ως και αυτόν τον πατριάρχην (10 Απριλίου 1821), θα αφήσει εμένα; Ας γίνω κι εγώ θυσία διά τον σουλτάνον και διά τους Χριστιανούς». Ο Δράμαλης αντί για αγχόνη επέλεξε τη χείριστη των ποινών και μάλιστα με έναν πολύ πιο οδυνηρό τρόπο, αφού ο δήμιος τού έδωσε τρία χτυπήματα αντί για ένα τελειωτικό.
Ο λόγος του μίσους του, κατά τον Ιγνάτιο, ήταν ότι του είχε ζητήσει να εξυπηρετήσει έναν στην ουσία παράτυπο επίσκοπο, τον οποίο ήθελε να επιβάλει ο Αλή πασάς το 1815, υποχρεώνοντας τον Πολύκαρπο να αντικαταστήσει τον άρτι χειροτονημένο επίσκοπο! Για λόγους “οικονομίας” αναγκάστηκε τότε να συμβιβαστεί για να μην γίνει μεγαλύτερο κακό, όπως του υπέδειξαν ο Ιω. Κωλέττης και άλλοι Ρωμιοί συνεργάτες του Αλή πασά.
Κι άλλη φορά ο Πολύκαρπος είχε φυλακισθεί, επειδή είχε αντιδράσει στον γιο του Αλή πασά, τον Βελή πασά, για μία μικρότερη τώρα υπερβασία. Του είπε με παρρησία ότι η δουλειά του με βάση τον σουλτανικό νόμο δεν είναι να ασχολείται με παπάδες και καλογήρους! Η υπόθεση με τον επίσκοπο τον απασχόλησε χρόνια, αλλά στο τέλος καθήρεσε τον «σήκω εσύ να κάτσω εγώ», παρά την αντίθετη επιθυμία του Δράμαλη.
Ο Πολύκαρπος καταγόταν από τη Δάρδα της Βορείου Ηπείρου, γι’ αυτό λεγόταν Δαρδιώτης ή Δαρδαίος (λόγιο). Εγινε νεότατος επίσκοπος, αρχικά ως τιτουλάριος Τρωάδος και λίγο μετά ως αναπληρωτής Εφέσου. Οταν ανέλαβε μητροπολίτης Εφέσου ο από Λαρίσης Διονύσιος Καλλιάρχης (1791-1803) (εκ των απαγχονισθέντων στις 10 Απρ. 1821), τον εξετίμησε για τον καθαρό οικονομικό λογαριασμό που είχε στη Μητρόπολη Εφέσου, ώστε εισηγήθηκε να τον εκλέξει η Ι. Σύνοδος του Πατριαρχείου στην κενή θέση της Λάρισας, από ευμένεια στην πόλη που έζησε χρόνια (1791-1803) και δημιούργησε κτίζοντας νέο ναό του Αγίου Αχιλλίου και σχολείο. Κεντρικό σημείο της ποιμαντικής του Πολυκάρπου ήταν ότι θεωρούσε εαυτόν νυμφίο της Εκκλησίας της Θεσσαλίας και γι’ αυτό αρνήθηκε να παραιτηθεί, όπως του υπέδειξε το πατριαρχείο όταν κατέφυγε στην Κων/πολη, ώστε να μην του κάνει κακό ο Αλής που τον εδίωκε. Τελικά συνέδραμε να τεθεί εκτός νόμου ο Αλή πασάς, επέστρεψε στη Λάρισα και επέβαλε την κανονική τάξη στην επισκοπή Σταγών.
Ο «Βίος του αμαρτωλού Πολυκάρπου» απευθύνεται στη χριστιανική κοινότητα της Λάρισας, όχι ως ανάγνωσμα στην Εκκλησία. Είναι σε συνέχεια της βυζαντινής αγιογραφικής παράδοσης, αλλά ως πιο ελαφρό κείμενο με σάτιρα κακών χαρακτήρων, διανθισμένο με διαλόγους εκτός από την ελληνική, στην τουρκική και αλβανική.
Ο Πολύκαρπος λειτουργεί ως νομιμόφρων Οθωμανός υπήκοος, αλλά απαιτεί από τους Οθωμανούς να σέβονται τον υπάρχοντα καταστατικό χάρτη της Εκκλησίας. Ηταν εποχή που το πατριαρχείο άρχιζε προσπάθειες για διοικητική αναδιοργάνωση, ομοίως και το Οθωμανικό κράτος. Στη Λάρισα στο επισκοπείο του δέχεται τον λαό με αγάπη και αρχοντιά, διαχειριζόμενος τα προβλήματα και τις ανάγκες τους. Οπως παραδίδει ο Αγγλος περιηγητής Henry Holland (1812), η Θεία Λειτουργία που τελούσε ήταν συγκλονιστική και το κήρυγμά του καθήλωνε 500 άτομα! Συγκέντρωνε επίσης διανοούμενους, όπως ο δημοτικιστής Ιωάννης Βηλαράς. Ο τελευταίος τού αφιέρωσε ένα ποίημα στη γιορτή του (23 Φεβ.) λέγοντάς του: «Πασκάς (πασχίζεις) για την αλήθεια». Ο,τι ακριβώς έκανε στη ζωή του. Διέθετε παιδεία, αφού είχε σπουδάσει δίπλα σε σημαντικούς δασκάλους, μεταξύ των οποίων ο Αθανάσιος Ψαλίδας στα Γιάννινα. Η Λάρισα άλλωστε, στη δεκαετία του (1810-1820) έγινε πνευματικό κέντρο στην Ελλάδα.
Η περίπτωση του Πολυκάρπου αγγίζει το φαινόμενο των νεομαρτύρων. Οι νεομάρτυρες για κάποιο προηγηθέν λάθος τους σε θέματα πίστεως ή καμιά φορά από πλεκτάνη, προκαλούσαν τους Μουσουλμάνους για τον θάνατό τους, ως τεκμήριο (μαρτύριο) της πίστεώς τους στον Θεό. Ο Πολύκαρπος “μαρτύρησε” για την ανεξαρτησία της Εκκλησίας από τις επεμβάσεις των Οθωμανών διοικητών.
Σταύρος Γουλούλης
