Τα Θεοφάνεια είναι μια από τις σημαντικότερες εορτές της θρησκείας μας. Είναι η μεγάλη ετήσια χριστιανική εορτή της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή και η τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου των Χριστουγέννων.Ιστορικές μαρτυρίες αναφέρουν ότι μετά το Πάσχα, η εορτή των Θεοφανείων είναι η αρχαιότερη χριστιανική εορτή.
Το μήνυμα των Αγίων Θεοφανείων είναι το μήνυμα της εν Χριστό Αναγεννήσεως. Δηλαδή με την βάπτιση του Χριστου στον Ιορδάνη, ο Χριστός Αγιασε τα νερά ώστε να γίνουν Αγιασμού δώρον, Αμαρτημάτων λυτηριον, νοσημάτων αλεξιτηριον, δαιμοσιν ολεθριον, στις εναντιαις δυναμεσιν απροσιτον και έτσι έχουμε την απαρχή του Χριστιανικού Βαπτίσματος και τον Αγιασμό του κόσμου.
Κατά τη στιγμή της βάπτισης μας πετάμε το ρούχο του παλαιού Ανθρώπου και φοράμε το ρούχο του νέου ανθρώπου, του Αναμενομένου εν Χριστό Ανθρώπου.
Τι συμβολίζει ο αγιασμός στα σπίτια και οι καλικάντζαροι
Την παραμονή των της εορτής των Αγίων Θεοφανείων ,ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «αγιάζει» ή «Φώτων» (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών για να φύγει μακριά κάθε κακό. Παλαιότερα, οι λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν τρομαγμένοι με τον ερχομό του ιερέ για να ραντίσει τα σπίτια.
Ο σκοπός που φυλάμε μεγάλο αγιασμό στα σπίτια μας
Την ημέρα των Αγίων Θεοφανείων τελείται ο Μεγάλος Αγιασμός στους ναούς και μετά με πομπή έχουμε τον Καθαγιασμό των υδάτων στη θάλασσα όπου υπάρχει ,ή σε λίμνες ,ή σε ποταμούς.
Ο σκοπός που διατηρείται ο μεγάλος αγιασμός στα σπίτια των χριστιανών είναι για να πίνουν οι πιστοί και να αγιάζονται εάν έχουν κάποια ψυχική ή σωματική αρρώστια.
Ο λόγος που οι χριστιανοί ρίχνουν το σταυρό στη θάλασσα
Ο σκοπός που ρίχνουμε τον σταυρό στην Θάλασσα/ λίμνες/ ποταμούς είναι για να καθαγιαστουν τα νερά και να φύγει μακριά κάθε κακο.
Κατά τον καθαγιασμο των νερών της Θάλασσας , το πιάσιμο του Σταυρού γίνεται από κολυμβητές, τους λεγόμενους Βουτηχτάδες, όπου κατά την τελετή της Κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού. Νεαρά κυρίως άτομα βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους.
Οι καμπάνες ηχούν χαρμόσυνα, το ίδιο και οι σειρήνες των πλοίων. Όλοι οι πιστοί πίνουν με ευλάβεια από τον αγιασμό, συμβολικά από τρεις γουλιές.
Σύμφωνα με τις περίγραφες από την επίσημη ιστοσελίδα της Εκκλησίας της Κύπρου, στην άγια εικόνα των Θεοφανείων ο Χριστός βρίσκεται μεταξύ ψηλών βράχων, που σμίγουν και σχηματίζουν «κλεισούραν». Τα νερά, που δεν είναι αγιασμένα, μας θυμίζουν την εικόνα του θανάτου – κατακλυσμού. Ο συμβολισμός των βράχων της εικόνας της γεννήσεως συνεχίζεται στην εικόνα των Θεοφανίων και καταλήγει στην εικόνα της καθόδου του Χριστού στον Άδη. Η εικόνα της βαπτίσεως παρουσιάζει τον Ιησού να εισέρχεται στα νερά, στον υγρό τάφο.
Ο Άδης έχει την μορφή ενός σκοτεινού σπηλαίου, που περιέχει όλο το σώμα του Κυρίου, δείχνοντας την προκάθοδο Του στον Άδη, για να διαλύσει το δυνατό του κόσμου τούτου.
Tα έθιμα σε όλη τη χώρα
Τα Θεοφάνεια που εορτάζονται σήμερα σε ολόκληρη τη χώρα, είναι μια από τις μεγαλύτερες γιορτές της Ορθοδοξίας. Με τα Φώτα τελειώνει η εορταστική περίοδος των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Η ελληνική παράδοση είναι πλούσια σε ήθη και έθιμα και κάθε γωνιά της χώρας τα γιορτάζει με διαφορετικό τρόπο.
Η νίκη του φωτός απέναντι στο σκοτάδι και ένα νέο ξεκίνημα της ανθρωπότητας που σηματοδοτείται από το χριστιανικό βάπτισμα και τον αγιασμό του κόσμου κυριαρχούν ως συμβολισμοί στη γιορτή των Θεοφανείων και στα έθιμα που τη συνοδεύουν στη βόρεια Ελλάδα. Στον αγιασμό των υδάτων και το περιεχόμενο των μεταμφιέσεων που κυριαρχούν και πάλι στα εορταστικά δρώμενα συνυπάρχουν στοιχεία που ξορκίζουν το κακό, συνθήκες που σηματοδοτούν την αύξηση της διάρκειας της ημέρας και τη μείωση της διάρκειας της νύχτας, αλλά και αναπαραστάσεις παραδοσιακού γάμου.
Πρόκειται για πανάρχαια έθιμα που κυρίως αναβιώνουν τις τελευταίες ημέρες του Δωδεκαημέρου και πιο συγκεκριμένα το διήμερο (παραμονή και ανήμερα) των Θεοφανείων και της εορτής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.
Οι “Αράπηδες”, τα “Μπαμπούγερα”, οι “Μωμόγεροι”, η Καμήλα είναι μερικά μόνο από τα έθιμα που αναβιώνουν μέχρι τις μέρες μας διατηρώντας έτσι αναλλοίωτες παραδόσεις αιώνων και κρατώντας ζωντανούς συμβολισμούς που σχετίζονται με την απομάκρυνση των κακών πνευμάτων, τη γονιμότητα του ανθρώπου και την ευφορία της γης.
Το έθιμο των Αράπηδων
Ανήμερα των Θεοφανείων στη Δημοτική Κοινότητας Νικήσιανης του δήμου Παγγαίου, στο Μοναστηράκι, στον Ξηροπόταμο και στο Βώλακα της Δράμας, τελείται με διάφορες παραλλαγές ένα δρώμενο γνωστό ως Αράπηδες, επειδή στην μεταμφίεση των πρωταγωνιστών κυριαρχεί το μαύρο χρώμα: μαύρες φλοκωτές κάπες και εντυπωσιακές υψικόρυφες προσωπίδες, κεφαλοστολές από γιδοπροβιές.
Όλες οι ομάδες των «Αράπηδων» κάνουν κοινή παρέλαση στους δρόμους, κάτω από τους εκκωφαντικούς ήχους των κουδουνιών τους. Δύο αρχηγοί ομάδων παλεύουν μέχρι την τελική πτώση του ενός. Ακολούθως, γύρω από τον πεσμένο αρχηγό, μαζεύονται όλοι, σε μια μυσταγωγία, που τελειώνει με την ανάσταση του νεκρού και τον ιδιόρρυθμο ξέφρενο χορό όλων, που ακολουθεί.
Σύμφωνα με την παράδοση, η παράσταση αυτή συμβολίζει το θάνατο του Διονύσου από τους Τιτάνες και την ανάστασή του από το Δία και παράλληλα την χειμερία νάρκη της φύσης που είναι ο Χειμώνας και στη συνέχεια την ανάσταση της φύσης με τον ερχομό της Άνοιξης.
Αυτό που εντυπωσιάζει τον επισκέπτη, είναι η εμφάνιση των Αράπηδων, με την οποία ντύνονται μόνο άντρες. Το ντύσιμο των Αράπηδων, περιλαμβάνει τα τσερβούλια (παπούτσια) που κατασκευάζονται από ακατέργαστο χοιρινό δέρμα και συγκρατούνται από τις λαπάρες που είναι δερμάτινα σχοινιά και τα καλτσούνια (κνήμες με υφαντό πανί από τρίχωμα προβατίνας) που φορούν στα γόνατα. Στο κάτω μέρος του σώματος φορούν μπινιβρέκι (μάλλινο παντελόνι) και στο πάνω μέρος χοντρή τσομπάνικη κάπα. Στη μέση τους, φορούν τέσσερα ποιμενικά κουδούνια (τσάνια) διαφόρων μεγεθών. Το πρόσωπο είναι καλυμμένο με την μπαρμπότα (προσωπίδα) που είναι το τομάρι μιας γίδας το οποίο είναι ραμμένο και στερεώνεται στις άκρες του, στα σχοινιά των κουδουνιών. Η μπαρμπότα στολίζεται με ένα λευκό μαντήλι το οποίο έχει πάνω του χρωματιστά σχέδια, φλουριά και λουλούδια.
Τα Μπαμπούγερα της Καλής Βρύσης
Τραγόμορφες φιγούρες των «Μπαμπούγερων», μορφές που ξεπηδούν από τη λατρεία της Μητέρας Γης και του θεού Διονύσου. Άνθρωποι μεταμφιεσμένοι με κατσικοδέρματα και με πρόσωπα μαυρισμένα με αιθάλη, τραγουδούν και χορεύουν, ξορκίζοντας τα κακά πνεύματα. Έτσι και φέτος ανήμερα των Θεοφανείων θα πραγματοποιηθούν τα «Μπαμπούγερα» στην Καλή Βρύση με πλήθος κόσμου να παρακολουθεί το δρώμενο.
Οι Μωμόγεροι
Πρόκειται για ένα λαϊκό σατυρικό δρώμενο με προθεατρική μορφή. Τελείται από τους Πόντιους με παραλλαγές σε διάφορες περιοχές της Δράμας. Αναπαρίσταται στις αυλές των σπιτιών και στις πλατείες τις ημέρες του Δωδεκαημέρου. Κύριο πρόσωπο ο Μωμόγερος η Κιτί Γοτσάς με θίασο συντελεστών όπως η νύφη και ο γαμπρός, ο Αλής (έφιππος ), ο πατέρας, ο γιατρός, ο οργανοπαίχτης, ο κουμπάρος, ο χωροφύλακας, δυο μικροί διάβολοι, η έγκυος γυναίκα και η συνοδεία.
Όλοι οι συντελεστές φορούν κουδούνια όπως προβιές και δέρματα τράγων. Κεντρικό πρόσωπο του θιάσου των τελεστών ο Μωμόγερος ή Κιτί γοτσάς ή Πορδαλάς (Θρυλόριο) ο οποίος με τη δύση του ήλιου εισβάλλει με την ακολουθία του στα σπίτια του χωριού και εμπλέκει τους σπιτονοικοκύρηδες σε περιπέτειες «εξαπατώντας» τους. Η απαγωγή της νύφης παίζει κι εδώ καθοριστικό ρόλο καθώς μετά από αλλεπάλληλες εικονικές συμπλοκές μεταξύ των τελεστών, το νέο ζευγάρι, η νύφη και ο γαμπρός κατορθώνουν να σμίξουν, στεφανώνονται μάλιστα από τον παπά που εισέρχεται στο τέλος στο θίασο επιβάλλοντας την τάξη. Με τη συνοδεία ποντιακής λύρας και νταουλιού χορεύοντας και διασκεδάζοντας τα μωμογέρια, εγκαταλείπουν το σπίτι για να επισκεφθούν το επόμενο όπου θα προβούν σε ανάλογους, νέους αυτοσχεδιασμούς και μιμικές πράξεις.
Γαλάτιστα Χαλκιδικής: η καμήλα και η απαγωγή
Πρόκειται για ένα έθιμο που αναβιώνει αδιαλείπτως από τα τέλη του 19ου αιώνα, τότε που κάποιος ερωτευμένος, προκειμένου να απαγάγει την αγαπημένη του κάτω από τα μάτια του Τούρκου επιτρόπου, σκαρφίστηκε ένα μοναδικό κόλπο. Έστησε ένα γλέντι στο χωριό και παράλληλα έφτιαξε το ομοίωμα μιας καμήλας μέσα στο οποίο κρύφτηκε ο ίδιος και οι απαγωγείς φίλοι του που μπήκαν στο σπίτι, έκλεψαν την κοπέλα και την φυγάδευσαν κάτω από το ομοίωμα της καμήλας. Σήμερα, το έθιμο αναβιώνει με το ομοίωμα της καμήλας να γυρνά στο χωριό και με 6 άνδρες να κρύβονται από κάτω χορεύοντας και τραγουδώντας.
Δωδεκάνησα: Οι βουτηχτάδες κρατούν την ανάσα τους
Σε πολλά Δωδεκάνησα, αλλά κυρίως στο Δ. Σύμης και στο Δ. Καλύμνου, οι βουτηχτάδες, όσοι δηλαδή βουτούν να πιάσουν το σταυρό αψηφώντας τις χαμηλές θερμοκρασίες του νερού της θάλασσας, κρατούν την ανάσα τους για να μείνουν όσο το δυνατόν περισσότερο κάτω από το κρύο νερό. Και φυσικά, όσο διαρκεί η παγωμένη βουτιά, οι ψαράδες των νησιών με τις βάρκες τους, σχηματίζουν έναν προστατευτικό κλοιό γύρω από τους βουτηχτάδες που θεωρούνται οι τυχεροί της νέας χρονιάς που μόλις μπήκε.
Ανήμερα τα Φώτα, μετά τη Λειτουργία, τελείται πανηγυρικά στις εκκλησιές των Δωδεκανήσων ο «Μέγας Αγιασμός» και στη συνέχεια γίνεται η κατάδυση του Σταυρού στη θάλασσα, για να αγιασθούν και τα νερά. Πολλοί είναι οι νέοι που θα βουτήξουν στο κρύο νερό για να πιάσουν τον Σταυρό, ενώ σε αρκετά νησιά τρία λευκά περιστέρια-που συμβολίζουν την Αγία Τριάδα- αφήνονται να πετάξουν πάνω από το χώρο της τελετής. Εκείνος που θα πιάσει τον Σταυρό θεωρείται τυχερός κι ευλογημένος.
Την παραμονή των Θεοφανείων φέρνουν από την εκκλησιά τον «μικρό αγιασμό» μαζί μ’ ένα κλαδί ελιάς.
Ένα έθιμο που χάνεται στα βάθη των αιώνων αναβιώνει και σήμερα στα χωριά της Κω με ιδιαίτερη επιτυχία, όπως κάθε χρόνο παραμονή των Φώτων. Οι κάτοικοι των χωριών του νησιού, σχεδόν σε κάθε σπίτι, φτιάχνουν τους «μαρμαρίτες» τους. Πρόκειται για ένα μείγμα από αλεύρι και νερό, το οποίο ψήνεται σε θερμαινόμενο μάρμαρο σε στρογγυλά κομμάτια και σερβίρεται με μέλι και κανέλα.
Το γλυκό αυτό, που είναι ιδιαίτερα δημοφιλές για τους κατοίκους του νησιού, τα παλαιότερα χρόνια φτιαχνόταν σε θερμαινόμενα μάρμαρα που τοποθετούνταν πάνω σε φωτιές στις πλατείες των χωριών, ενώ τώρα παρασκευάζεται στα σπίτια, πάντα όμως πάνω σε θερμαινόμενο μάρμαρο.
Τις περασμένες δεκαετίες όταν οι κάτοικοι των χωριών του νησιού ήταν στην συντριπτική τους πλειονότητα γεωργοί και κτηνοτρόφοι, από το ίδιο μείγμα, την παραμονή των Φώτων, έφτιαχναν επίσης «μαρμαρίτες» σε σχήμα σταυρού τούς οποίους προσέφεραν στα ζώα που είχαν (αγελάδες, αιγοπρόβατα κ.λπ.) για να τους δείξουν την ευγνωμοσύνη τους.
Έως και σήμερα, οι κάτοικοι των χωριών της Κω μαζεύονται οικογενειακά και σε παρέες σε σπίτια και φτιάχνουν τους δικούς τους «μαρμαρίτες».
Tα παλαιότερα χρόνια όταν οι «μαρμαρίτες» παρασκευάζονταν στις πλατείες των χωριών υπήρχε το έθιμο, οι νέες κοπέλες του χωριού να ρίχνουν πάνω στο θερμαινόμενο μάρμαρο φύλλα ελιάς, τα οποία εφόσον αναποδογύριζαν όταν καίγονταν σήμαινε ότι θα εκπληρώνονταν οι ευχές που έκαναν. Και την επόμενη μέρα όμως οι «μαρμαρίτες» τρώγονται με άλλο τρόπο. Οι κάτοικοι των χωριών της Κω συνηθίζουν το πρωί να τους «βουτάνε» σε αυγό και να τους τηγανίζουν σε χοιρινό λίπος.
Δ. Ερμιονίδας: «Γιάλα γιάλα»
Στην Ερμιόνη, σύμφωνα με το έθιμο του «γιάλα γιάλα», την παραμονή των Φώτων οι νέοι, κυρίως αυτοί που θα καταταγούν στο στρατό, στολίζουν τις βάρκες στο λιμάνι με κλαδιά από φοίνικες. Τη νύχτα, φορώντας παραδοσιακές στολές τραγουδούν και περνούν σπίτι- σπίτι δεχόμενοι κεράσματα, φτάνοντας το πρωί στο λιμάνι, όπου ανεβαίνουν στις στολισμένες βάρκες και τις κουνούν με δύναμη συνεχίζοντας το τραγούδι «γιάλα-γιάλα» μέχρι να γίνει ο καθαγιασμός των υδάτων, με την κατάδυση του Σταυρού και την εικόνα της Θεοτόκου στη θάλασσα όπου θα βουτήξουν για να τα πιάσουν.
Θεσσαλία: Τα ποτάμια και το ράντισμα
Σε πολλά χωριά της Θεσσαλίας, όπου υπάρχουν ποτάμια, οι κάτοικοι παίρνουν τα εικονίσματα από την εκκλησία και τα μεταφέρουν στο ποτάμι. Εκεί, μέσα στα παγωμένα νερά των ποταμών, ρίχνουν τον σταυρό και με αυτόν ραντίζουν τα εικονίσματα, τα οποία στη συνέχεια επιστρέφουν στην εκκλησία ,ενώ συνηθίζουν να ραντίζουν με το ευλογημένο νερό και τα χωράφια για να έχουν καλή σοδιά. Σε αρκετά χωριά της Θεσσαλίας, βουτούν ολόκληρη την εικόνα μέσα στο ποτάμι.
Δ. Καστοριάς: Αναβίωση των «Ραγκουτσίων»
Ανήμερα των Φώτων στην Καστοριά αναβιώνουν τα «Ραγκουτσάρια». Οι κάτοικοι φορούν τρομακτικές μάσκες για να ξορκίσουν το κακό από την περιοχή και ζητούν αμοιβή από τους περαστικούς για το καλό που κάνουν στην πόλη.
Δ. Λευκάδας: Τα Ιερά Πορτοκάλια
Οι πιστοί συγκεντρώνονται πλάι στη θάλασσα και ο ιερέας ρίχνει το σταυρό στο νερό, όπως συμβαίνει σε πολλές περιοχές της χώρας. Όμως, στη Λευκάδα, μαζί με το σταυρό, ρίχνουν στη θάλασσα και ένα μάτσο πορτοκάλια δεμένα μεταξύ τους με σκοινί. Στη συνέχεια, τα ευλογημένα αυτά πορτοκάλια κρεμιούνται πλάι στα εικονίσματα των εκκλησιών.
Ζάκυνθος
Στη Ζάκυνθο κάθε ναός στολίζεται με κλαδιά νεραντζιάς, νεραντζόφυλλα, νεράντζια και σπαθόσχημα φύλλα από τα φυτά κοκοράκια που η παράδοση θέλει να φύτρωναν στις όχθες του Ιορδάνη ποταμού.
Επίσης, με τούφες από νεράντζια και πορτοκάλια στολίζονται την ημέρα των Φώτων και οι πολυέλαιοι, αλλά και ορισμένες εικόνες στο εσωτερικό του ναού. Ακόμη οι πιστοί τοποθετούν πάνω στο πάρκο που έχει στηθεί εντός του ναού, και στο οποίο θα λάβει χώρα η ιεροτελεστία του αγιασμού, τούφες πορτοκάλια, για να βαφτιστούν από τους ιερείς.
Οι αγιαστούρες
Στη γιορτή των Φώτων, όμως, ένα ακόμα έθιμο είναι να στολίζονται οι εικόνες στο εικονοστάσι του σπιτιού με νερατζόφυλλα. Στην κεντρική εικόνα βάζουν και ένα νεράντζι, το οποίο μένει εκεί μέχρι το πρωί της Καθαρής Δευτέρας. Τότε το βγάζουν και πίνουν τον χυμό του, για τον πονόλαιμο. Στην γιορτή των Φώτων, οι Ζακυνθινοί, που πηγαίνουν στην εκκλησία παίρνουν κοντά τους μια «τσούφα» (δέσμη) πορτοκάλια, τα οποία βουτούν στο αγιασμένο νερό, για να ευλογηθούν.
Το παράξενο πρετσεσίο
Ένα παράξενο πρετσεσίο (λιτανεία) γίνεται, παραμονή των Φώτων, στη Ζάκυνθο. Στις 8 το βράδυ και με το τέλος του όρθρου, ο οποίος τελείται το απόγευμα, με ειδική πομπή, στην οποία προηγείται η μπάντα, ο κλήρος, οι αρχές και ο λαός του νησιού μεταφέρουν τον επίσκοπο από τον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων και του Τιμίου Προδρόμου στο Μητροπολιτικό Μέγαρο.
Ο διαφορετικός αγιασμός
Στη Ζάκυνθο, κατά την τελετή του αγιασμού των υδάτων την ημέρα των Φώτων, ο Σταυρός δεν πετιέται στην θάλασσα αλλά «βαπτίζεται» από τον τοπικό Επίσκοπο, τοποθετημένος επάνω σε ένα μακρύ κοντάρι. Επίσης εκεί βουτούν και ένα μαντήλι, δεμένο σε κλωστή, με το οποίο πλένουν τα μάτια τους, για να μην πάθουν κάποια ασθένεια.
Πιστοί οι Τζαντιώτες στα έθιμά τους και τις πολλαπλές ιδιαιτερότητες του νησιού τους, δεν δέχονται εύκολα αλλαγές. Έτσι όταν κάποια φορά ο πρώτος μη Επτανήσιος δεσπότης, ο Χρυσόστομος Δημητρίου, θέλησε να αλλάξει το έθιμο και μη ακούγοντας (σαν δεσπότης) κανάναν πέταξε το Σταυρό στη θάλασσα με κορδελάκι, όλοι οι Ζακυνθινοί του φώναζαν κοροϊδευτικά: «Τσιμπάει, δεσπότη; Τσιμπάει;». Μια και η εικόνα τους θύμιζε ψάρεμα. Από τότε το έθιμο επανήλθε και η ιδιαιτερότητα συνεχίζεται.
Χαλκιδική: Ο «βασιλιάς» και οι «φωταράδες»
Σε πολλά χωριά της Χαλκιδικής αναβιώνει ακόμη και σήμερα το έθιμο των «φωταράδων». Ο «βασιλιάς», που είναι φορτωμένος με κουδούνια, ανοίγει τον χορό και τον ακολουθούν οι «φωταράδες», οι πιστοί του υπήκοοι με ξύλινα σπαθιά, που προσπαθούν να αποτρέψουν οποιονδήποτε προσπαθεί να κλέψει ένα λουκάνικο που στήνεται στην πλατεία του χωριού.
Νέα Καρβάλη Καβάλας: Τα “Σάγια”
Ενα ιδιαίτερο δρώμενο αναβιώνει στη Νέα Καρβάλη της Καβάλας. Η μεγάλη εντυπωσιακή φωτιά, που άναψε και φέτος παραμονή των Θεοφανίων, στο κέντρο της ιστορικής κοινότητας, μπροστά από το ιερό προσκύνημα του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, επιβεβαιώνει με τον πιο έμπρακτο τρόπο ότι σε αυτόν τον προσφυγικό οικισμό οι άνθρωποι, οι απόγονοι των προσφύγων από το Γκέλβερι της Καππαδοκίας κρατούν ακόμα τις παραδόσεις τους, κρατούν ζωντανά ήθη και έθιμα, τιμώντας τη μνήμη των προγόνων τους. Των ανθρώπων εκείνων που πρώτοι εγκαταστάθηκαν σε αυτόν τον τόπο όταν έφυγαν κυνηγημένοι από τη Μικρά Ασία.
Τα «Σάγια» στη Νέα Καρβάλη αναβιώνουν κάθε χρόνο με τη συμμετοχή όλων των κατοίκων της κοινότητας ανεξαρτήτου ηλικίας. Μια τελετουργία κι ένα δρώμενο γεμάτο συμβολισμούς και πολλές αναμνήσεις. «Τα Σάγια», εξηγεί στο ΑΠΕ – ΜΠΕ ο πρόεδρος της Δημοτικής Κοινότητας Νέας Καρβάλης Νίκος Γκίκας, «όπως και πολλά άλλα δρώμενα που αναβιώνουν κατά την περίοδο του Δωδεκαημέρου στην Ελλάδα, αποτελεί μια σύνθετη τελετουργική πράξη, η οποία περιέχει και λατρευτική διάσταση και έχει ως κύριο σκοπό την ευχετηρία, δηλαδή την καλοχρονιά, στοιχείο που τονίζεται με την πυρά, τις ευχές, τους χορούς και τα τραγούδια».
Την παραμονή των Θεοφανίων, στο Γκέλβερι της Καππαδοκίας οι κάτοικοι νωρίς το πρωί πήγαιναν στην εκκλησία κι έπαιρναν τον μικρό αγιασμό, σε αντίθεση με τον μεγάλο αγιασμό που θα έπαιρναν την επόμενη μέρα των Θεοφανίων. Έπιναν αγιασμό και έφερναν και στα σπίτια τους για να ραντίσουν τα ζώα, τους κήπους τα χωράφια και τα αμπέλια.
Τα παιδιά σχημάτιζαν ομάδες για να πουν τα κάλαντα. Κάποιες ομάδες παιδιών, συνήθιζαν την ημέρα εκείνη να μεταμορφώνονται σε «Σάγια». Διάλεγαν μια μεγάλη κιλότα, μέσα στην οποία να μπορέσουν να βυθιστούν μέχρι το λαιμό. Το κεφάλι μόνο έμενε απ’ έξω. Μ’ ένα ζευγάρι κέρατα στο μέτωπο, μια μεγάλη σειρά από βόλους και κουδουνάκια προσδεμένο σ’ αυτό το ιδιόρρυθμο ένδυμα, πήγαιναν στα ελληνικά σπίτια και φώναζαν με δύναμη: «Ήρθε η σάγια, την άκουσες;». Με επισημότητα και με την συμμετοχή όλων γινόταν το βράδυ της ίδιας μέρας το άναμμα της φωτιάς στην αυλή της εκκλησίας.
Από νωρίς οι νέοι κουβαλούσαν κληματόβεργες και άλλα ξύλα και τα σώρευαν στην αυλή της εκκλησίας. Μαζεύονταν πολλοί χωριανοί γύρω από τον σωρό και ο παπάς ρωτούσε: «Ποιος θέλει ν’ ανάψει τη φωτιά και τι προσφέρει στην εκκλησία;». Πρόσφερε ο καθένας ό,τι μπορούσε, εκείνος που θα έδινε το μεγαλύτερο ποσό, έπαιρνε το δικαίωμα να ανάψει την φωτιά.
Οι φλόγες ανέβαιναν ψηλά και οι άνθρωποι τριγύριζαν την πυρά χορεύοντας και τραγουδώντας. Όλοι παρακολουθούσαν την κατεύθυνση του καπνού. Αν πήγαινε Ανατολικά, ήταν καλό σημάδι, η σοδειά θα ήταν πλούσια. Αν στρέφονταν προς τη Δύση, τον Βορρά ή τον Νότο, μόνον τα σπίτια του χωριού που ήταν σ’ εκείνα τα σημεία θα είχαν καλή συγκομιδή. Όταν χαμήλωνε η φωτιά, τα παιδιά πηδούσαν από πάνω τρεις φορές. Μερικοί έπαιρναν από τη φωτιά μισοκαμμένα ξύλα και τα πήγαιναν στο τζάκι του σπιτιού για γούρι. Άλλοι έπαιρναν κάρβουνα και τα φύλαγαν για να τα χρησιμοποιήσουν στο θυμιατήρι τους. Στο τέλος μάζευαν τη στάχτη και την σώρευαν πίσω από το ιερό της εκκλησίας.
