Για πολλούς αιώνες το Μοναστήρι της Ζάβορδας, ήταν το σημαντικότερο πνευματικό κέντρο, σε μια τεράστια περιοχή, μεγαλύτερη από τα όρια της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας. Με μεγάλη εθνική και κοινωνική προσφορά, θεωρείται εξίσου σημαντικό με τα μοναστήρια του Αγίου Όρους.
Ο Όσιος Νικάνωρ (1491-1549),υπήρξε ο ιδρυτής και ο ιεροδιδάσκαλος της.
Ο Νικάνωρ, αφήνει την γενέτειρα του Θεσσαλονίκη και αφού μοίρασε την περιουσία του στους φτωχούς κινήθηκε προς τα χωριά των Γρεβενών.
Σε όλη την διαδρομή του ως βαθύς γνώστης των εκκλησιαστικών κειμένων, διδάσκει τους χριστιανικούς που συναντά.
Ζει για κάποια χρόνια περιφερόμενος, συνεχίζοντας το έργο του ανάμεσα σε κόσμο, έχοντας ταυτόχρονα αποκτήσει τη φήμη και του θεραπευτή.
Εγκαθίσταται τελικά σε ένα δυσπρόσιτο λόφο, πλάι στην κοίτη του Αλιάκμονα. Ονομάζεται λόφος του Καλλιστράτου, από το όνομα του πρώτου ασκητή που μόνασε εκεί.
Εκεί βρίσκει εγκαταλελειμμένο μονύδριο του Αγίου Γεωργίου το οποίο ανακατασκευάζει και ζει μόνος για 16 χρόνια. Δέχεται πιστούς, τους οποίους εμψυχώνει, παρηγορεί και θεραπεύει. Η είδηση της παρουσίας και του έργου του εξαπλώνεται γρήγορα και τα λιγοστά μικρά κελιά θα φιλοξενήσουν νέους ασκητές.
Ο Όσιος “κατ΄εντολήν του κυρίου’, ανεβαίνει στην κορυφή του λόφου και να βρει (σκάβοντας), την εικόνα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος.
Πράγματι με θαυμαστό τρόπο βρίσκει την εικόνα καθώς και ερειπωμένα θεμέλια παλαιοτέρων κτισμάτων, ξεκινά την οικοδόμηση του μοναστηριού το 1534,με τη βοήθεια μαστόρων και εργατών εθελοντών της γύρω περιοχής. Η εικόνα αυτή του Χριστού φυλάσσεται σήμερα εντός του ναού, στο καθολικό της μονής.
Ο Όσιος συνεχίζει να κηρύττει και να διδάσκει έως το τέλος της ζωής του, ενώ εντός της μονής συστήνει σχολείο για ψάλτες και ιερείς.
Η Εκκλησία τιμά την μνήμη του την εβδόμη Αυγούστου όταν και απεβίωσε σε ηλικία 58 ετών, μια ημέρα μετά τον εορτασμό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και γιορτής για το μοναστήρι.
Εκεί στην αυλή του μοναστηριού, στο παρεκκλήσι του Τιμίου Προδρόμου βρίσκεται ο τάφος του. Στις αρχές του 18ουαιώνα το Οικουμενικό Πατριαρχείο τον ανακηρύσσει Άγιο.
Στη μονή βρίσκονται τα ιερά λείψανα του Αγίου.Στον νάρθηκα του καθολικού της μονής, υπάρχει σήμερα η χαρακτηριστική τοιχογραφία, που φέρει τον Νικάνορα να σώζει τα Σέρβια από φοβερό λιμό.
Υπάρχουν και οι πιο πρόσφατες αποδόσεις, σε μεταγενέστερα θαύματα του Αγίου κατά τον 19ο και 20ο αιώνα.
Στην περιοχή των Σερβίων ξανά το 1825 από νέο λιμό, στη Σαμαρίνα και τον Κρόκο για επιδημία σε ζώα και στην πόλη της Κοζάνης το 1918, από την φονική γρίπη.
Έγινε κρυψώνα για οπλαρχηγούς και κάθε είδους αγωνιστές χωρίς να καταστραφεί ποτέ. Σύμφωνα με την παράδοση Γάλλοι στρατιώτες που θέλησαν να σκοτώσουν τους μοναχούς, για συνεργασία με αντάρτες το 1916, αλλά μόλις αντίκρισαν την εικόνα να δακρύζει και τους καπνούς που βγαίνανε από την εκκλησία χωρίς να υπάρχει φωτιά, έφυγαν φοβισμένοι.
