Του Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗ,Καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Αποτελεί γενική παραδοχή το ότι η θρησκεία παίζει σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση τόσο του πολιτισμού, όσο και της καθημερινής ζωής ενός λαού. Μπορεί να μην το συνειδητοποιούμε πάντα, αλλά το σημαντικότερο μέρος των αντιλήψεων και των νοοτροπιών μας, των συνηθειών και των παραδοσιακών συμπεριφορών μας, αλλά και μεγάλο κομμάτι των σχέσεων, των αρχών και της κοινωνικότητάς μας συνδέεται με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις μας, τόσο σε προσωπικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο.
Ιδιαίτερα στον ελληνικό λαό, λόγω των ιστορικών συνθηκών και των ποικίλων περιπετειών από τις οποίες πέρασε στο διάβα των αιώνων ο Ελληνισμός, η Ορθοδοξία έχει συνδεθεί στενότατα με την παράδοση και την ταυτότητα του λαού. Θα υπενθυμίσω παλαιότερη έρευνα, που έδειξε ότι περισσότερο από κάθε άλλο λαό στην Ευρώπη οι Έλληνες θεωρούν την θρησκεία τους βασικό προσδιοριστικό παράγοντα της ταυτότητας και της καθημερινότητάς τους. Και βέβαια η εμπειρία της πανδημίας της Covid-19 έδειξε ανάγλυφα πόσο πολύ οι Έλληνες αποζητούν τις παραδόσεις τους, τις συνδεόμενες με την εκκλησιαστική ζωή και το ορθόδοξο λειτουργικό και εκκλησιαστικό βίωμα.
Τούτων ούτως εχόντων, η Ορθοδοξία αποτελεί για τους Έλληνες βασικό συστατικό στοιχείο της κοινωνικής τους ύπαρξης. Και ως τέτοιο, αποτελεί και βασικό συνδετικό κρίκο της κοινωνίας μας, καθώς λειτουργεί ως επιτομή όλων αυτών που ως λαό μας συνδέουν και μας ενώνουν. Στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή μετέχουν η γλώσσα, η πίστη, το βίωμα, η τελετουργία, το έθιμο, οι από κοινού δράσεις, η φιλανθρωπία, η μέριμνα για το κοινωνικό σύνολο και την κοινότητα ως οργάνωση και πρακτική, η τέχνη, η ψυχαγωγία με τη μορφή των πανηγυριών, η ελπίδα για το μέλλον, με δυο λόγια όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν την καθημερινή ζωή του λαού μας. Γι’ αυτό και κάνουν λάθος όσοι δεν βλέπουν ότι για τους Έλληνες Ορθοδοξία δεν είναι μόνο πίστη και θρησκευτικό βίωμα, είναι και παράδοση, και μάλιστα σε μια αξεδιάλυτη ένωση μεταξύ τους.
Με το πέρασμα των αιώνων, οι ιστορικές περιπέτειες, οι συμφορές και οι θρίαμβοι, οι ελπίδες και οι απογοητεύσεις, οι αποτυχίες και οι επιτυχίες, οι τιμωρίες και οι επιβραβεύσεις συντέλεσαν ώστε πίστη, γλώσσα, συλλογική έκφραση, καλλιτεχνική δημιουργία, τελετουργική και καθημερινή ζωή να συνδεθούν σε ένα πολιτισμικό μόρφωμα, άμεσα σχετιζόμενο με την ταυτότητα του λαού μας, εθνική, θρησκευτική και πολιτισμική. Κι όλο αυτό το σύνολο, που αντανακλά και καθρεφτίζει την εσώτατη υπόσταση, την «ψυχή» των Ελλήνων, συλλογικά προσδιορίζει ο λαός μας ως «παράδοση». Επειδή ως παράδοση αντιλαμβάνεται όλα αυτά που τον «δένουν» με το παρελθόν του, ό,τι αποκαλούμε κοινώς «πολιτισμικές ρίζες» μας. Κι αυτής της παράδοσης η Ορθοδοξία είναι από τα πρωτεύοντα και κυριαρχικά στοιχεία.
Οι πρακτικές του νεωτερισμού, κυρίως από την δεκαετία του ’70 και μετά, δοκίμασαν βέβαια σταδιακά να αποδομήσουν το σύνολο αυτό, και να απομονώσουν ορισμένα μόνο στοιχεία του. Όμως ό,τι δοκιμάστηκε στην φωτιά της ιστορίας, ό,τι σφυρηλατήθηκε στο διάβα των αιώνων, δεν μπορεί εύκολα να αποδομηθεί. Γι’ αυτό και στην Ελλάδα η θρησκεία συνεχίζει να είναι βασικός προσδιοριστικός παράγοντας της δημόσιας ζωής, παρά τα περί του αντιθέτου προτάγματα του λεγόμενου εκσυγχρονιστικού κράτους. Να μην γελιόμαστε: ήδη από την θεμελίωσή του, το ελληνικό κράτος επέλεξε μέσω των δομών του να εγκολπωθεί τον δυτικοευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό, που κύρια αρχή του αποτελεί η προσπάθεια να περιοριστεί η θρησκεία στη σφαίρα του καθαρά ιδιωτικού. Και προσπάθησε αυτό να το επιβάλει εμμέσως και αμέσως, με σειρά νόμων, κανονιστικών διατάξεων και θεσμών, που τις τελευταίες δεκαετίες μάλιστα εντάχθηκαν αρμονικά στο πλαίσια και του «ευρωπαϊκού κεκτημένου». Και βέβαια απέτυχε μέχρι σήμερα, ακριβώς επειδή όλα αυτά είναι αντίθετα προς το λαϊκό αίσθημα.
Συνδετικός παράγοντας είναι, λοιπόν, η Ορθοδοξία. Κι αυτό σημαίνει ότι ενεργεί μέσω των συνθέσεων, και όχι μέσω των αντιπαραθέσεων, υπό την έννοια όχι των προσαρμογών στον εσώτερο πυρήνα της πίστης, που βέβαια δεν επιδέχεται ούτε αλλαγές ούτε αλλοιώσεις, αλλά της ευρύτερης κοινωνικής και πολιτισμικής λειτουργικότητάς της στην ελληνική κοινωνία. Έτσι την ξέρει, έτσι την προσλαμβάνει και έτσι την θέλει ο λαός μας. Με τον τρόπο αυτό λειτούργησε αιώνες τώρα, και συνεχίζει να λειτουργεί στον ελληνικό λαό.
Και είναι καλό να τα γνωρίζουν αυτά τόσο εκείνοι που θέλουν να την εξαφανίσουν από την δημόσια σφαίρα εξωθώντας την στο πεδίο της ιδιωτικής ζωής, όσο και όσοι επιδιώκουν να την εξωθήσουν σε φονταμενταλιστικές και ενίοτε αντικοινωνικές εκδηλώσεις με ακραίες ενίοτε ιδεολογικές και πολιτικές συνδηλώσεις. Γιατί η Ορθοδοξία δεν θα μετακινηθεί από την θέση που αιώνες τώρα έχει στην καρδιά και στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων, γιατί εκεί την έχει τάξει ο ίδιος ο λαός μας.
