Toυ Σταύρου Γουλούλη
Η δεκαετία πριν από την Επανάσταση την άνοιξη του 1821 ήταν μία περίοδος ζυμώσεων. Tο Πατριαρχείο αρχίζει να οργανώνεται διοικητικά και θεσμικά. Το μελέτι των Ρωμιών, β΄ κατηγορίας πολίτες, αναβαθμιζόταν. Αυτή τη σημαντική δεκαετία που δημιούργησε το νεοελληνικό κράτος η Μητρόπολη Θεσσαλίας με έδρα τη Λάρισα (και Τύρναβο) και υποκείμενες επισκοπές είχε ήδη αναπτυγμένη παιδεία, και δη σχολές σε Τύρναβο, Αμπελάκια, Τσαριτσάνη, Αγιά, Πήλιο κ.ά.
H Λάρισα είναι -μετά τα Ιωάννινα- μία από τις ελάχιστες ελλαδικές πόλεις με στοιχεία πνευματικής ανανέωσης, αναδυόμενης μέσα από την καθημερινότητά της. Μητροπολίτης (1810/11-1821) ήταν ο Πολύκαρπος από τη Δάρδα της Κορυτσάς, που ανέλαβε νέος σε ηλικία (γεννηθείς το 1778). Πέτυχε πρώτα να έχει την καλή έξωθεν μαρτυρία και όλα τα άλλα ακολούθησαν. Δεν πήρε τα όπλα, όπλισε τον πνεύμα του. Έκανε κάτι απλό και ταυτόχρονα δύσκολο, σύμφωνα με τον βιογράφο του ιεροδιάκονο Ιγνάτιο, ήταν νομιμόφρων, αλλά απαιτώντας την τήρηση των όρων του φιρμανίου διορισμού του. Πρώτα από τον γιο του Αλή Πασά, τον Βελή, διοικητή σε Λάρισα-Τύρναβο. Εκείνος έστειλε τον στρατονόμο του, ο οποίος μετά έντονο διάλογο, άρπαξε από τον γιακά τον Μητροπολίτη -για το ασυνήθιστο του τρόπου που μιλούσε- και τον έσερνε χωρίς ράσα στους δρόμους του Τυρνάβου!
Ταράχτηκε όλος ο κόσμος… Αλλά η μεγάλη σύγκρουση θα γινόταν λίγο αργότερα, όταν ο Αλή απαίτησε να αλλάξει τον επίσκοπο Σταγών και να ορισθεί άλλος της αρεσκείας του!
Ο Πολύκαρπος (1810/11-17 Σεπ. 1821) διαθέτοντας βούληση, έβαλε σε τάξη την επισκοπή Λαρίσης αλλά και τη μητροπολιτική της περιφέρεια, μετά από μία περίοδο συνεχών αλλαγών προκατόχων του. Η Λάρισα η χριστιανική κοινότητα, μικρή μειοψηφία σε 20.000 πληθυσμό, διέθετε οικονομική ικμάδα, οργανωμένη κοινότητα, συντεχνίες. Έτσι, το πρώτο που έκανε ήταν να οργανώσει σχολεία και φιλανθρωπία για τους πιστούς που είχαν ανάγκη λόγω προβλημάτων (πλημμύρες, πανώλης, οικονομική ύφεση). Ταυτόχρονα συγκέντρωσε κύκλο πνευματικών ανθρώπων. Ο Άγγλος περιηγητής Henry Holland (1812) κάνει μία αναλυτική περιγραφή-ζωντανή μετάδοση, πως έλεγχε απόλυτα τον χώρο του. Δοτικός στο λαό, συγκέντρωνε ακροατήριο 500 ατόμων στον Άγιο Αχίλλιο, έκανε κήρυγμα, δεχόταν τον κόσμο ακούγοντας τα προβλήματά του. Κάποιες φορές συγκέντρωνε πνευματικούς ανθρώπους σε ‘συμπόσια’, που φρόντιζε να τους περιποιείται.
Πρώτος και καλύτερος ο Ιωάννης Βηλαράς, γιατρός του Βελή Πασά, ο οποίος στη Λάρισα πρέπει να ολοκλήρωσε την περίφημη πρότασή του, τη «Ρωμέηκη γλώσσα» (1814) για την ομιλουμένη της εποχής. Οι προσκεκλημένοι ήταν γνώστες της ελληνικής φιλολογικής παράδοσης, ιδιαίτερα της Αρχαίας Ελλάδας.
Συζητούσαν ανοικτά για τις συνθήκες που ζούσαν οι νεώτεροι Έλληνες, την αγωνία τους για το μέλλον τους να είναι ελεύθεροι.
Στην πόλη και την περιοχή της υπήρχαν σχολεία, διδάσκαλοι, έμποροι, γιατροί, κληρικοί, έγγαμοι και ιερομόναχοι, με ευαισθησίες στη μόρφωση. Το κοινό των αστών της Λάρισας έχει ευαισθησίες να διαβάζει λογοτεχνία, ακόμη και πρωτότυπα έργα.
Ο Ιωάννης Λογιώτατος, το 1817, δημοσίευσε δύο έργα του. Την «Ιστορική Γεωγραφία της Θεσσαλίας» και τη μετάφραση της «Αληθινής ιστορίας» του Λουκιανού, έργο ανάλογο προς του Ιουλίου Βέρν «Από τη Γη στη Σελήνη»! Το Κοινό είχε τάσεις φυγής στο φανταστικό!
Δίκαια η μέχρι τώρα έρευνα κάνει λόγο για τον «Κύκλο της Λάρισας», τη στιγμή που βρίσκεται εδώ ο μεγάλος Ιωάννης Βηλαράς. Αλλά αγνοεί αυτόν που συσπείρωνε όλους, ομιλούντες και ακροατές. Ήταν ο Πολύκαρπος στο επισκοπείο του Αγίου Αχιλλίου, χώρο δεξιώσεων και εντεύξεων. Διέθετε παιδεία, αφού σπούδασε σε Μοσχόπολη, Καστοριά, Ιωάννινα (στον Αθανάσιο Ψαλλίδα), και στο Μπεράτι, αλλά και ανώτερη, στην Κων/πολη.
Γνώριζε γαλλικά και ιταλικά. Μαζί του ζούσαν κληρικοί που έγιναν επίσκοποι (πρωτοσύγκελοι Άνθιμος εξ Ιωαννίνων, Σαμουήλ, μετέπειτα επίσκοποι Σταγών) και άλλοι, όπως οι ιεροδιάκονοι Ιωσήφ και Ιγνάτιος. Αναφέρονται δύο τέτοια συμπόσια, αυτό που παραθέτει ο Η. Holland (1812), αλλά και ένα άλλο, όταν γράφηκε ένα ποίημα από τον Ιωάννη Βηλαρά, στη γιορτή του Αγίου Πολυκάρπου (23 Φεβρουαρίου), όπου του αποδίδει τα εύσημα: «Δύο Πολυκάρπους τιμούμε», γράφει, «έναν στον ουρανό, τον μεγαλομάρτυρα, και έναν στη γη, τον Μητροπολίτη!» Ο Βηλαράς δεν ήταν κόλαξ, κάθε άλλο, είχε οξεία, σατιρική γλώσσα, όμως εδώ κάνει εξαίρεση. Για ποιό λόγο; «Πασκάς (πασχίζεις ή πάσχεις) για την Αλήθεια»! Μεγάλος τίτλος! Το έδειξε στο θέμα του επισκόπου Σταγών, συμβάλλοντας στην αποδόμηση του Αλή Πασά, αποκαθιστώντας στο τέλος την εκκλησιαστική τάξη.
Τη σχετική ιστορία περιγράφει ο βιογράφος του Ιγνάτιος Ιερομόναχος, στον «Βίο και Πολιτεία του αμαρτωλού Πολυκάρπου» (1821), ένα κείμενο σύντομο, στα πλαίσια της αγιογραφικής παράδοσης, αλλά κάθε άλλο θυμίζοντας τα κείμενα Νεομαρτύρων, αφού έχει γλώσσα δημοτική ποικίλη, ακόμη και αγοραία, διαλόγους έντονους, χρήση τουρκικών και αλβανικών, ύφος ελαφρά σατιρικό, χαρακτήρες ποιητικούς, κι έναν Πολύκαρπο στρατιωτικό μάλλον και σκληραγωγημένο, παρά ιεράρχη. Υπήρξε το τελευταίο λαρισαϊκό λογοτεχνικό έργο της περιόδου 1810-1821.
Στην Τουρκοκρατία δεν υπήρχε περίπτωση ένας Λόγιος να σταθεί αυτόνομος, όπως γνωρίζουμε σήμερα, εκτός του περιβάλλοντος της Εκκλησίας. Ή θα αναγκαζόταν να φύγει στην Ευρώπη ή να κατέληγε κάποια μέρα στα κάτεργα.
Όλα μπορούν φέρουν ακμή σε μια κοινωνία, ιδίως όταν η ηγέτης εκφράζει το ηθικό πλεονέκτημα των μελών της.
