Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Δεν είναι μόνο η λαϊκή ζωγραφική που αποτύπωσε τους αγώνες του 1821, καθώς και η λαϊκή κεραμική επηρεάστηκε από την επανάσταση. Τόσο κατά τον 19οο, όσο και κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα ευρύτατη κυκλοφορία γνώρισαν κεραμικά πιάτα και διακοσμητικά σκεύη με προσωπογραφίες ή φιγούρες αγωνιστών της επανάστασης, όπως ο Ρήγας Βελεστινλής, ο Θεόδ. Κολοκοτρώνης, ο λόρδος Βύρων ή ακόμη και σκηνές μαχών ή απεικονίσεις ηρωικών στιγμών, όπως για παράδειγμα το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου. Τα πιάτα αυτά και οι μεγαλύτερες διακοσμητικές πιατέλες, που συχνά κατασκευάζονταν σε ξένα κέντρα παραγωγής κεραμικών, συνήθως στην Ιταλία ή σε άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, αποτελούσαν μέρος του παραδοσιακού στολισμού του λαϊκού σπιτιού, και επίσης φανέρωναν την ευρύτατη απήχηση στο λαό των θεμάτων που σχετίζονταν με την επανάσταση του 1821 και τους ήρωες της.
Η λαογραφική βιβλιογραφία εντόπισε και μελέτησε τα κεραμικά αυτά, και κάποτε ταύτισε και την προέλευση των απεικονίσεών τους, σε χαλκογραφίες ή λιθογραφίες που κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα ή στον ευρωπαϊκό χώρο, ανάλογα με τη χρονολογία κατασκευής και την προέλευσή τους, διαπιστώνοντας μάλιστα ότι η χρήση τους εντοπίζεται κυρίως σε ελληνικά νησιά, όπου και χρησιμοποιούνταν για το στόλισμα των σπιτιών. Και φυσικά σε πολλά από αυτά απεικονίστηκαν και παραδοσιακά καράβια, πηγή έμπνευσης για τα οποία κατά κανόνα αποτέλεσαν και τα πλοία του ελληνικού στόλου κατά τις ναυμαχίες της επανάστασης του 1821.
Διαφορετικά όμως είναι τα πράγματα στη λαϊκή αργυροχρυσοχοΐα, καθώς εδώ έχουμε διάφορα έργα, κυρίως τάσια, παλάσκες, καριοφίλια, σπάθες, μαχαίρια, φυλακτά αγωνιστών, καλαμάρια, μεδουλάρια κ.λπ., που είτε απεικονίζουν σκηνές του αγώνα, είτε έχουν άμεση σχέση μαζί του, όπως έχει συστηματικά δείξει η λαογραφική μελέτη τους. Οι μεγαλύτερες ίσως μουσειακές συλλογές τέτοιων αντικειμένων φυλάσσονται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο και στο Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας, ενώ κατά καιρούς έχουν δημοσιευθεί και πολλά σχετικά έργα από μικρότερες μουσειακές ή από ιδιωτικές συλλογές.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η σπάθα του οπλαρχηγού Διαμαντή Ζέρβα, στη συλλογή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, η οποία στο ανώτερο τμήμα της θήκης της φέρει απεικόνιση του Διαμαντή Ζέρβα, οπλισμένου με σπαθί και με το καριοφίλι του ακουμπισμένο στον τοίχο. Ακολουθούν σκηνές μάχης, απεικόνιση αρχαίων θεών, φυλλώματα και άλλα, ενώ στο άκρο της θήκης απεικονίζεται δράκος. Πρόκειται για έργο του αργυροχόου Δημητρίου Δαβαρούκα, από τους Καλαρρύτες της Ηπείρου, σημαντικό κέντρο της ελληνικής παραδοσιακής αργυροχρυσοχοΐας.
Σημαντικά, αλλά και ενδεικτικά, είναι και τα ασημένια τάσια του στρατηγού Ιωάννη Μακρυγιάννη, που σώζονται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Τα τάσια κατασκευάζονταν από ειδικούς τεχνίτες μαζί με τις πάλες, τα ντουφέκια, τα «μεντουλάρια», τις σπάθες, τις πιστόλες κ.λπ., ως σύνολο προσωπικών αντικειμένων και οπλισμού κάθε αγωνιστή, και τα είδη αυτά αναφέρονται συχνά και σε κλέφτικα και ιστορικά δημοτικά τραγούδια της εποχής. Στα τάσια αυτά απεικονίζονται αρχαίοι θεοί και ήρωες αλλά και ιστορικές σκηνές, όπως για παράδειγμα τα σχετικά με την επανάσταση του 1843 και την παραχώρηση του Συντάγματος από τον Όθωνα, ενώ έχουν σωθεί και ανάλογα ξύλινα τάσια, η διακόσμηση των οποίων ανήκει στην τέχνη της λαϊκής ξυλογλυπτικής. Επίσης, στα αντικείμενα αυτά, είτε μέσω επιγραφών, είτε μέσω παραστάσεων και συμβόλων, όπως ο σταυρός, ο «παντεπόπτης οφθαλμός» κ.λπ., διάχυτη είναι η έκφραση της θρησκευτικότητας του Μακρυγιάννη, κάτι που ισχύει βεβαίως και για τους υπόλοιπους αγωνιστές της επανάστασης του 1821.
Ανάμεσα στα συνήθη διακοσμητικά θέματα των αντικειμένων αυτών, όπως έχει δείξει η μελέτη τους από την ελληνική Λαογραφία, πέρα από τον καθιερωμένο φυτικό και άνθινο διάκοσμο, εμφανίζονται μαζί με τις μορφές θεών και ηρώων από την ελληνική αρχαιότητα, μορφές φουστανελοφόρων πολεμιστών με τον οπλισμό τους, επιγραφές με στίχους και ρητά ηρωικού και πατριωτικού κατά κανόνα περιεχομένου, αλλά και κτήρια που συχνά φέρουν μιναρέδες. Πρόκειται για συνθέσεις που ανήκουν στο οθωμανικό μπαρόκ, αλλά που φέρουν ανεξίτηλη τη σφραγίδα της επανάστασης, τόσο στην μορφολογία, όσο και στις επιμέρους καλλιτεχνικές διατυπώσεις τους.
