του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Καισαριανής, Βύρωνος και Υμηττού κ. Δανιήλ
Στην νηπτική θεολογία θεωρία κυρίως είναι η κατά νου ενέργεια και γνώση· καταχρηστικώς δε θεωρία λέγεται και η με τους οφθαλμούς όραση. Κατά τούτο διαφέρει η θεωρία από την όραση καθότι η μεν θεωρία είναι νοητή, η δε όραση είναι αισθητή. Η διάκριση αυτή υπάρχει στο πρώτο τροπάριο των αναστασίμων αίνων του πλάγιου πρώτου ήχου: «Ουκ έγνωσαν πως εσαρκώθης, οι ασώματοί σου Άγγελοι· ουκ ήσθοντο πότε ανέστης, οι φυλάσσοντές σε στρατιώται».
Οι άγγελοι αποκτούν γνώση από την θεωρία επειδή είναι πνεύματα (άυλοι νόες), ενώ οι άνθρωποι από τις αισθήσεις, επειδή έχουν σώμα με αισθήσεις. Γι’ αυτό ο θεολόγος Γρηγόριος διδάσκει ότι: «Διότι το δένδρο κατά την άποψή μου ήταν η θέα του Θεού, την οποία μπορούσαν να πλησιάσουν χωρίς να κινδυνεύσουν μόνον εκείνοι οι οποίοι είχαν τελειοποιηθεί με την άσκηση» (P.G. 36, 324 Λόγος εις τα Θεοφάνεια,είτουν Γενέθλια του Σωτήρος).
Η θεωρία, δηλαδή η νοερή γνώση, είναι δώρο και ενέργεια του αγίου Πνεύματος στους πιστούς: Επειδή «το γαρ Πνεύμα πάντα ερευνά, και τα βάθη του Θεού» (Προς Κορινθίους Α΄ β΄ 10) · όχι πως δεν τα γνωρίζει, αλλά πως εντρυφά στην θεωρία τους, όπως ερμηνεύει ο θεολόγος Γρηγόριος τούτο (P.G.36, 584 Λόγος εις τον Μέγα Βασίλειο). Γι’ αυτό λοιπόν, το άγιο Πνεύμα αποκαλύπτει τις μυστικές θεωρίες και σοφίες του Θεού, τόσο στους Αγγέλους όσο και στους ανθρώπους.
Όπως δεν δύναται κάποιος άλλος να γνωρίσει τα κρύφια του ανθρώπου και εγκάρδια, παρά μόνο το πνεύμα του, δηλαδή η συνείδηση του, έτσι και τα του Θεού κρύφια κανένας δεν γνωρίζει, παρά μόνο το Πνεύμα του Θεού. Γι’ αυτό εμείς οι λογικοί άνθρωποι ελάβαμε το Πνεύμα τουΘεού, για να γνωρίσουμε τα πνευματικά μυστήρια, που χαρίσθηκαν σ’ εμάς από τον Θεό κατά τον απόστολο Παύλο: «Αλήθεια, ποιος από τους ανθρώπους ξέρει τα μυστικά του άλλου, εκτός από το πνεύμα του ιδίου του ανθρώπου που βρίσκεται μέσα του; Έτσι και τα μυστικά του Θεού κανένας δεν μπορούσε να τα ξέρει εκτός από το Πνεύμα του Θεού. Κι εμείς δεν λάβαμε το πνεύμα του κόσμου, αλλά το Πνεύμα που στέλνει ο Θεός, για να μπορούμε να μάθουμε όσα ετοίμασε ο Θεός για χάρη μας». (Προς Κορινθίους Α΄ β΄ 11).
Είπε και ο μέγας Βασίλειος:«Γνωρίζει τα βάθη του Θεού. Η κτίση όμως διά του Πνεύματος γνωρίζει τα απόρρητα». (Περί του αγίου Πνεύματος προς τον εν αγίοιςΑμφιλόχιον, επίσκοπον Ικονίου, κεφάλαιονκδ΄ P.G. 32,172).
Τονίζεται δε, ότι ο πλούτος της θεωρίας είναι εν τω Πνεύματι· για δύο λόγους. Πρώτον, διότι είναι Θεός και δεύτερον, επειδή Aυτό δεν χαρίζει την θεωρία στους σαρκικούς ανθρώπους και κοσμικούς, δηλαδή στους έχοντες το εμπαθές πνεύμα του κόσμου, επειδή αυτοί δεν δύνανται να λάβουν το Πνεύμα το άγιο, διότι δεν βλέπουν Αυτό, ούτε το γνωρίζουν, καθώς είπε ο Κύριος, ούτε χαρίζει την θεωρία στους ψυχικούς ανθρώπους, αλλά χαρίζει την θεωρία στους εποπτικούς, δηλαδή στους θεωρητικούς και πνευματικούς άνδρες, όπως ήσαν οι Απόστολοι και Μαθηταί του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, όπως είπε ο Ίδιος ο Κύριος μας: «Το Πνεύμα αυτό δεν μπορεί να το δεχτεί ο κόσμος, γιατί ούτε το διακρίνει ούτε το γνωρίζει. Εσείς το γνωρίζετε, γιατί μένει κοντά σας και θα υπάρχει μέσα σας» (Ιωάννου ιδ΄ 17).
Βεβαιώνει την πιο πάνω αλήθεια ο μέγας Βασίλειος εξηγώντας το προηγούμενο ρητό του ευαγγελίου ως εξής:
«Ο σαρκικός δηλαδή άνθρωπος, επειδή έχει αγύμναστο το νου του για την πνευματική θεωρία ή μάλλον, επειδή είναι ολόκληρος ο νους του βυθισμένος στις σαρκικές σκέψεις, σαν μέσα σε βούρκο, αδυνατεί να αντικρύσει το πνευματικό φως της αλήθειας. Για αυτό ο κόσμος, δηλαδή η ζωή που έχει υποδουλωθεί στα σαρκικά πάθη, δεν δέχεται την χάρη του Πνεύματος, όπως δεν ανέχεται τις ακτίνες του ηλίου ο ασθενήςοφθαλμός. Στους μαθητές του όμως, που υπάκουσαν στην διδασκαλία του και είχαν καθαρή ζωή όπως μαρτυρεί ο Ίδιος, αναγνωρίζει την ικανότητα ήδη από τώρα να θεώνται και να εποπτεύουν το Πνεύμα. Γιατί ήδη λέει, “σείς είστε καθαροί, εξαιτίας του λόγου που σας κήρυξα”. (Περί του αγίου Πνεύματος προς τον εν αγίοιςΑμφιλόχιον, επίσκοπον Ικονίου, κεφάλαιονκβ΄ P.G. 32, 168)
Για να δοθεί στον πιστό από το άγιο Πνεύμα η θεωρία πρέπει να έχει προηγηθεί η εργασία των εντολών, δηλαδή η τήρηση των εντολών από τους πιστούς, όπως διδάσκει ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στη Νέα Κλίμακα, ερμηνεύοντας τον ένατο αναβαθμό του δ΄ ήχου: «Αγίω Πνεύματι θεογνωσίας πλούτος, θεωρίας και σοφίας. Πάντα γαρ εν τούτω τα πατρώα δόγματα ο Λόγος εκκαλύπτει».
Οι άγιοι Πατέρες επισημαίνουν, ότι όταν οι πιστοί αγωνίζονται να τηρήσουν τις εντολές δεν πρέπει να ζητούν θεωρίες. Ο Ιωάννης της Κλίμακος διδάσκει σχετικώς: «Ας μην επιζητούμε λοιπόν,απατημένοι από εγωιστικό ζήλο, τα του καιρού προ του καιρού ούτε τα του θέρους στον χειμώνα ούτε τα του θερισμού στην σπορά. Άλλος είναι ο καιρός που θα σπείρουμε τους πνευματικούς μας κόπους και άλλος ο καιρός που θα θερίσουμε τις ανεκδιήγητες χάριτες. Αν δεν κάνουμε έτσι, δεν θα αποκομίσουμε ούτε τα αρμόδια στον καιρό τους» (Λόγος κστ΄ Περί διακρίσεως §νθ΄) και «Μη βιάζεσαι να φθάσεις στην θεωρία, ενώ δεν ήλθε ακόμη η ώρα της. Άφησε καλύτερα να κυνηγήσει εκείνη να φθάσει το κάλλος της ταπεινώσεώς σου, οπότε και να ενωθεί μαζί σου με αιώνιο πάναγνο γάμο» (Λόγος ζ΄ περί Πένθους §νστ΄).
Το Πνεύμα το άγιο θα χαρίσει την αληθινή σοφία, που δεν είναι σαν την ψυχική και μωρή σοφία των εξωτερικών φιλοσόφων, καθώς την ονομάζει ο Αδελφόθεος Ιάκωβος (Ιακώβου γ΄ 17), επειδή είναι γεμάτη από τύφο και φυσίωση· αλλά είναι σοφία θεία, σοφία πραεία, σοφία ταπεινή και ειρηνική, που μεταβάλλει σε Θεό τον μετέχοντα σ’ αυτήν, καθώς είπεν ο θεοφόρος Μάξιμος: «Της σοφίας γνώρισμα είναι η ακατανόητη ένωση με το Θεό. Κατ’ αυτή, η επιθυμία του Θεού γίνεται για τους άξιους απόλαυση του Θεού, η οποία με τη μετοχή στο Θεό θεώνει αυτόν που μετέχει και τον κάνει εξηγητή της θείας μακαριότητας κατά την αέναη και μυστική προβολή και κοινοποίηση των θείων μυστηρίων σε όσους έχουν ανάγκη». (Κεφάλαιον λη΄ της δ΄ εκατοντάδος των Θεολογικών).
Αυτές οι μυστικές θεωρίες, η πνευματική γνώση ωθεί την ψυχή στην απόκτηση των αρετών και στην «εν Αγίω Πνεύματι θεογνωσίας πλούτο».
Η ψυχή βλέπει μυστικά τον Θεό και με την αγαθή προαίρεση, την πίστη και τα πνευματικά αγωνίσματα σπεύδει προς Αυτόν, θέλει να Του μοιάσει και ομοιάζει προς τον Θεό, όταν αποκτά τις αρετές, γι’ αυτό και απoκλήθηκανθεουργές.
Ας μας αξιώσει και μας ο Κύριος να αποκτήσουμε τις αρετές και να ανεβούμε την πνευματική κλίμακα, όπου στην κορυφή ευρίσκεται Εκείνος να μας στεφανώσει με την θέα των αρρήτων μυστηρίων της αιωνίου ζωής.
