Βορειοανατολικά του χωριού Νέα Εκκλησούλα, στη Μεγαλόπολη Αρκαδίας, και σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων είναι χτισμένη η Αγία Μονή, το «μοναστήρι του Κολοκοτρώνη», όπως είναι επίσης γνωστό, γιατί αυτός είχε φροντίσει για την ανοικοδόμησή του τα έτη 1822 έως 1825 μετά την καταστροφή του από τους Τούρκους.
Πρώτη αναφορά του μοναστηριού ως νέας μονής έχουμε το 1322, σε χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Παλαιολόγου. Ολόκληρο το οικοδόμημα είναι λιθόκτιστο, σε σχήμα παραλληλόγραμμο. Πάνω από τη θολωτή είσοδο υπάρχει επιγραφή με το όνομα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και αριστερά εντοιχισμένες πλάκες και αρχιτεκτονικά μέλη που μεταφέρθηκαν από το αρχαίο θέατρο της Μεγαλόπολης. Το καθολικό, μαυρισμένο από τις καταστροφές, ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής και έχει αγιογραφηθεί από λαϊκό ζωγράφο του 18ου αιώνα. Είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και εορτάζει στις 15 Αυγούστου.
Ένα κείμενο του Αρχιστράτηγου
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, εις την «Διήγησιν των συμβάντων της Ελληνικής Φυλής» (Απομνημονεύματα, σελ. 2.829), αφηγείται: «Μια φορά επήγα εις το πανηγύρι της Αγίας Μονής. Αυτό το μοναστήρι ήτον μεγάλο και εχαλάσθη εις την πρώτην Τουρκιά. Όταν επέρασα ήταν μια μάνδρα χαλασμένη και σκεπασμένη εκκλησιά με κλάδους δένδρων. Τότε έταξα ότι: Παναγιά μου, βοήθησέ μας να ελευθερώσωμεν την Πατρίδα μας από τον Τύραννο και θα σε φκιάσω καθώς και ήσουν πρώτα».
Αυτό συνέβη το 1803. Ο Θεός το επέτρεψε και η Πατρίδα ελευθερώθηκε. Ένα από τα πρώτα μελήματα του Κολοκοτρώνη, είκοσι χρόνια μετά το τάμα του (1823), ήταν να επισκευάσει την εκκλησία και να την κάνει ιδιοκτησία του. Ο ίδιος αφηγείται πως το 1833 «επήγα εις την Τριπολιτζά, αποκεί επήγα εις ένα πανηγύρι της Αγίας Μονής, όπου επήγαινα κάθε χρόνο, ότι είναι ιδιοκτησία μου» (σελ. 257).
Πρόσφατα, στο Ιστορικό Αρχείο της Ιεράς Συνόδου ανακάλυψα ένα έγγραφο του ίδιου του στρατηγού του 1821, άγνωστο έως τώρα, που αναφέρεται στην Αγία Μονή και δείχνει την ευσέβεια και τον σεβασμό της μνήμης των γονέων του. Το παραθέτω αυτούσιο:
«Προς την Σεβ. και Ιεράν Σύνοδον του Βασιλείου της Ελλάδος.
Εις την πεδιάδα της Μεγαλουπόλεως ήτον ερείπιον εκκλησίας, επ’ ονόματι της υπεραγίας Θεοτόκου τιμώμενης, και Αγίας Μονής καλούμενης.
Ο υποφαινόμενος κατά τα 1823 ανήγειρεν αυτήν δι’ ιδίων εξόδων εκ βάθρων, οικοδομήσας και μικρόν οικίσκον, και προς καθημερινήν δοξολογίαν της Θεοτόκου διόρισα και τακτικόν Ιερέα, τον εις τα πέριξ χωρία ενορεύοντα. Κατά τα 1825, ότε οι Άραβες εις την Πελοπόννησον εισέβαλον, όχι μόνο την εκκλησίας έκαυσαν, αλλά τα πάντα κατέστρεψαν, ώστε ηναγκάσθην και αύθις να τα οικοδομήσω, προσθέσας και μικρόν, νεόφυτον, εξ ιδίων μου, αμπελώνα. Κατά τα 1833, ότε διά διατάγματος Βασιλικού και της Ιεράς Συνόδου διελύθησαν πολλά Μοναστήρια, απεδίωξαν και τον παρ’ εμού εις την ρηθείσαν εκκλησίαν διορισθέντα Ιερέα. Όθεν, επειδή και τα ρηθέντα οικοδομήθησαν δι’ εξόδων μου και ως εκ τούτου λογίζονται ιδιοκτησία μου, παρακαλώ την Σεβ. και Ιεράν Σύνοδον να διατάξη όπου ανήκει διά να εγκριθή ο παρ’ εμού παρουσιασθησόμενος Ιερεύς, όστις, τρεφόμενος εξ ιδίων μου, θέλει εύχεται εις τον Θεόν και την υπεραγίαν Θεοτόκον υπέρ των ψυχών των τεθνηκότων Γονέων μου.
Εύελπις εις την εκπλήρωσιν της δίκαιας ταύτης αιτήσεώς μου, υποσημειούμαι ευσεβάστως
Ο ευπειθέστατος
Θ. Κολοκοτρώνης
Την 15ην Αυγούστου 1835
Εν Αθήναις».
Η Ιερά Σύνοδος ενέκρινε το αίτημα του Θ. Κολοκοτρώνη. Από το ίδιο αρχείο πληροφορούμαστε ακόμα ότι το 1835 εφημέρευαν στην Αγία Μονή οι ευλαβείς ιερομόναχοι της διαλελυμένης Μονής του Τιμίου Προδρόμου Γορτυνίας, Γαλακτίων και Θεοδόσιος. Σήμερα, η Αγία Μονή έχει προσαρτηθεί, ως διαλελυμένη, στην ενορία του Αγίου Νικολάου του χωριού Εκκλησούλα Μεγαλοπόλεως.
Την ισοπέδωσε ο Ιμπραήμ το 1825
Η Ιερά Μονή Βελανιδιάς είναι χτισμένη σε υψόμετρο περίπου 350 μ., λίγα χιλιόμετρα έξω από την Καλαμάτα, και την προσεγγίζει κανείς από τον παλιό δρόμο Καλαμάτας – Αλαγονίας. Πληροφορίες γι’ αυτήν μας δίνει το πατριαρχικό σιγίλιο του 1727, σύμφωνα με το οποίο πρόκειται για «ιερόν και σεβάσμιον μοναστήριον, πατριαρχικόν Σταυροπηγιακόν, εις όνομα σεμνυνόμενον της υπεραγίας ημών Θεοτόκου, της κυρίας Χρυσοπηγής, κατά την τοποθεσίαν Βελανιδείαν». Το καθολικό της μονής χτίστηκε το 1679, όπως αναγράφει επιγραφή στο υπέρθυρο, και τιμάται στο όνομα της Ζωοδόχου Πηγής. Η προσωνυμία «Βελανιδιά» της αποδόθηκε λόγω μιας αιωνόβιας δρυός, η οποία ξεριζώθηκε από τον μεγάλο σεισμό του 1884.
Η Μονή Βελανιδιάς έχει πλούσια ιστορία κυρίως κατά τα προεπαναστατικά και επαναστατικά χρόνια. Εκεί κατέφυγαν πολλοί αγωνιστές για να σωθούν ή να ανασυγκροτήσουν τις δυνάμεις τους, κλέφτες κι αρματολοί τη μετέτρεψαν σε ορμητήριό τους, ενώ σημαντικοί οπλαρχηγοί, όπως ο Κολοκοτρώνης, ο Παπαφλέσσας και ο Νικηταράς, έκαναν τακτικά τις συσκέψεις τους εκεί για θέματα του Αγώνα. Η μονή αυτή συνέβαλε επίσης στην απελευθέρωση της Καλαμάτας, της πρώτης ελληνικής πόλης που απελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό. Στις 23 Μαρτίου 1821, αγωνιστές και οπλαρχηγοί ξεκίνησαν από τη Μονή Βελανιδιάς και κατόρθωσαν να απελευθερώσουν την πόλη χωρίς να γίνει μάχη. Το μοναστήρι αυτό είχε ενεργό ρόλο και κατά τη γερμανική κατοχή, όταν αποτέλεσε καταφύγιο του ΕΛΑΣ και των επαναστατικών ομάδων του Ταϋγέτου. Αποτέλεσμα αυτού ήταν οι Γερμανοί να το βομβαρδίσουν και να το καταστρέψουν ολοσχερώς το 1943.
Ως ανδρικό ξεκίνησε να λειτουργεί το 1966, όμως λειτουργεί πλέον ως γυναικεία μονή. Υπέστη καταστροφές σε διάφορες φάσεις, όπως το 1825, από τον Ιμπραήμ, το 1943 από τους Γερμανούς, όπως προαναφέραμε, και στους νεότερους χρόνους, το 1986, από τον μεγάλο σεισμό της Καλαμάτας, οπότε χρειάστηκε ριζική ανοικοδόμησή του. Γιορτάζει κάθε χρόνο την πρώτη Παρασκευή μετά το Πάσχα, ενώ στις 23 Μαρτίου, ημέρα της επετείου της απελευθέρωσης της Καλαμάτας, από εκεί ξεκινά η ιερή φλόγα, που καταλήγει στην Πλατεία 23ης Μαρτίου, όπου τυγχάνει πανηγυρικής υποδοχής.
