Της Ελένης Χριστοδουλοπούλου
Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός γεννήθηκε περίπου το 676 στη Δαμασκό, εξ ου και ο χαρακτηρισμός του «Δαμασκηνός». Σύμφωνα με τη βιογραφία του, προερχόταν από εύπορη οικογένεια, ξακουστή στη Δαμασκό. Εκείνα τα χρόνια, η πόλη ήταν υπό την κατοχή των Σαρακηνών. Ο πατέρας του, Σέργιος, εργαζόταν ως διοικητής της περιοχής και «υπουργός» Οικονομικών του χαλίφη Αβδούλ Μελίκ του Α΄. Λόγω της υποδούλωσης στους Σαρακηνούς, οι περισσότεροι κάτοικοι της Δαμασκού είχαν αλλαξοπιστήσει. Η οικογένεια, όμως, του Ιωάννη παρέμεινε πιστή στη χριστιανοσύνη. Η οικογένεια είχε υιοθετήσει ένα αγόρι, τον Κοσμά τον Μελωδό (μεγάλος διδάσκαλος της βυζαντινής μουσικής). Και τα δύο αδέρφια, από μικρή ηλικία, μαθήτευσαν κοντά σε έναν μοναχό από τη Σικελία, τον Κοσμά. Από νωρίς έδειξαν και οι δύο ότι ήταν πολύ καλοί μαθητές σε όλους τους κλάδους.
Έπειτα από λίγο καιρό, ο πατέρας τους πέθανε. Τότε, ο Άγιος Ιωάννης διορίστηκε, χωρίς να το θέλει, πρωτοσύμβουλος του χαλίφη Βελιδά. Λίγο αργότερα, ο χαλίφης Ομάρ ο Β΄ διέταξε να συλλάβουν όλους τους Χριστιανούς. Ο Άγιος Ιωάννης και ο αδερφός του έφυγαν από τη Δαμασκό και πήγαν στην Ιερουσαλήμ. Εκεί ήταν όπου επέλεξε να μείνει ο Ιωάννης Δαμασκηνός μέχρι το τέλος της ζωής του. Συγκεκριμένα, έγινε μοναχός στη Μονή του Αγίου Σάββα. Εκεί άρχισε τις μελέτες του και το συγγραφικό του έργο, κυρίως στη μουσική. Μάλιστα, ο τότε Πατριάρχης Ιεροσολύμων ζήτησε να χειροτονηθεί πρεσβύτερος.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός είναι ιδιαίτερο γνωστός, πέρα από το έργο του, και για τη δράση του κατά τη διάρκεια των εικονομαχιών. Συγκεκριμένα, το 726 μ. Χ (επί Λέοντος του Ισαύρου) ξεκίνησε ο διωγμός κατά των άγιων εικόνων. Ο Άγιος Ιωάννης, επιστρατεύοντας τις θεολογικές γνώσεις και το συγγραφικό ταλέντο του, έγραψε αρκετές επιστολές, ζητώντας από τον λαό της Πόλης να τιμά τις εικόνες. Ο Λέων ο Ίσαυρος θορυβήθηκε. Διέταξε, λοιπόν, να μιμηθούν τον τρόπο γραφής του Δαμασκηνού και να στείλουν στον χαλίφη πλαστή επιστολή του, όπου να παραδέχεται ότι αυτός προσέφερε τη Δαμασκό στους Βυζαντινούς. Ο χαλίφης, λαμβάνοντας την επιστολή αυτή, εξοργίστηκε και διέταξε να κόψουν το χέρι του Αγίου Ιωάννη. Το χέρι του, σύμφωνα με τα γεγονότα, όπως αυτά έχουν φτάσει σ’ εμάς, θεραπεύτηκε μόνο του, ως εκ θαύματος. Πιο αναλυτικά, λοιπόν, όταν του έκοψαν το χέρι, ο Άγιος Ιωάννης ζήτησε να του δώσουν το χέρι του για να το θάψει. Όπως και έγινε. Πήρε το κομμένο χέρι του, πήγε στον ναό που είχε στο σπίτι του, στάθηκε μπροστά στην εικόνα της Παναγίας και προσευχήθηκε λέγοντας τα παρακάτω λόγια:
«Δέσποινα Πάναγνε Μήτερ, η τον Θεόν μου τεκούσα,
διά της θείας εικόνας η δεξιά μου εκόπη.
Ουκ αγνοείς την αιτίαν, δι’ ην εμάνη ο Λέων
Πρόφθασον, τοίνυν, ως τάχος και ιασαί μου την χείρα.
Η δεξιά του Υψίστου, η από Σου σαρκωθείσα,
Πολλάς ποιεί τας δυνάμεις διά της Σης μεσιτείας.
Την δεξιάν μου ταύτην και νυν ιασάτω λιταίς σου.
Ως αν, Σους ύμνους, ους δοίης και του εκ Σου σαρκωθέντος.
Εν ρυθμικαίς αρμονίαις συγγράψηται, Θεοτόκε,
Και συνεργός χρηματίση της Ορθοδόξου λατρείας,
Δύνασαι γαρ όσα αν θέλης, ως του Θεού Μήτηρ ούσα».
Τότε, ο Άγιος Ιωάννης αποκοιμήθηκε και είδε σε όραμα την Παναγία να του λέει: «Γιατρεύτηκε το χέρι σου και μη λυπάσαι πλέον γι’ αυτό. Κάνε τώρα αυτό γραφίδα γραμματέως, όπως μου υποσχέθηκες». Εκείνη την περίοδο, ο Άγιος Ιωάννης συνέθεσε τον πολύ γνωστό Α΄ ειρμό του κανόνα του Α΄ ήχου «Σου η τροπαιούχος δεξιά, θεοπρεπώς εν ισχύι δεδόξασται».
Καταγραφή του έργου του
Το έργο του Ιωάννη του Δαμασκηνού είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την Εκκλησία μας. Ασχολήθηκε με δύσκολα ζητήματα σε όλους τους τομείς της θεολογίας, αλλά και με την υμνογραφία. Δεν είναι τυχαίο ότι ονομάζεται «χρυσορρόας», λόγω της ρητορικής του δεινότητας, αλλά και «μαΐστωρ της μουσικής», λόγω του πλούσιου μουσικού έργου του.
Το σύνολο των έργων του θα μπορούσαμε να το χωρίσουμε σε οκτώ κατηγορίες: δογματικά, αντιρρητικά, απολογητικά, ηθικά, ομιλίες, ερμηνευτικά, αγιολογικά και υμνογραφικά.
Αρχίζοντας από την κατηγορία των δογματικών, το σημαντικότερο έργο του είναι η τριλογία «Πηγή γνώσεως». Το πρώτο μέρος ονομάζεται «Φιλοσοφικά κεφάλαια» και αποτελεί μια εισαγωγή στη χριστιανική θεολογία. Στο δεύτερο μέρος ασχολείται με τις αιρέσεις. Αναφέρεται, λοιπόν, σε 100 αιρέσεις μέσα σε 100 κεφάλαια. Το τρίτο μέρος, «Έκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου πίστεως», που για πολλούς είναι και το σημαντικότερο, αποτελείται από 100 κεφάλαια και είναι ένα σύστημα δογματικής θεολογίας της Ορθοδοξίας. Αυτό το έργο χρησιμοποίησε ο Άγιος Ιωάννης για να υπερασπιστεί τις εικόνες κατά τη διάρκεια της εικονομαχίας. Στην κατηγορία των δογματικών ανήκουν άλλα τρία έργα: «Λίβελλος περί ορθού φρονήματος», «Εισαγωγή δογμάτων στοιχειώδης» και « Περί των εν πίστει κεκοιμημένων».
Στα αντιρρητικά σώζονται δύο πραγματείες κατά των νεστοριανών (αίρεση του 5ου αι. σύμφωνα με την οποία ο Χριστός υπήρξε ως δύο πρόσωπα: ως Χριστός άνθρωπος και ως θεϊκός Υιός του Θεού), τρεις εναντίον των μονοφυσιτών (αίρεση που υποστηρίζει ότι η θεία φύση του Χριστού απορρόφησε την ανθρώπινη και την εξαφάνισε) και μία εναντίον του μονοθελητισμού (αποτελεί συνέχεια του μονοφυσιτισμού και εμφανίστηκε το 683 μ.Χ.). Σκοπός ήταν να πολεμήσει αυτές τις τρεις αιρέσεις, οι οποίες είχαν κλονίσει την πίστη των Χριστιανών. Σημαντικές ήταν και οι πραγματείες «Περί εικόνων», τις οποίες έγραψε από το 726-731 μ.Χ.
Στα απολογητικά, έχουμε τα έργα «Διάλογος κατά Μανιχαίων» (αναφέρεται στην παλιά αίρεση των Μανιχαίων) και «Διάλεξις Χριστιανού και Σαρακηνού» (είναι ένα έργο για την αιτία του καλού και του κακού).
Στην κατηγορία των ηθικών υπάρχουν δύο έργα: «Ιερά παράλληλα» και «Περί των αγίων νηστειών προς Κομητάν».
Στις ομιλίες έχουμε: «Εις το Γενέσιον», τρεις «Εις την κοίμησιν της Θεοτόκου», «Εις την μεταμόρφωσιν του Κυρίου», «Εις την ξηρανθείσαν συκήν» και «Εις το Μέγα Σάββατον».
Στα ερμηνευτικά έχουμε μόνο ένα έργο, καθώς ο Άγιος Ιωάννης δεν ασχολήθηκε αρκετά με την ερμηνεία των Γραφών. Έχουμε, λοιπόν, μόνο την ερμηνεία «Εις τας επιστολάς του Παύλου».
Στα αγιολογικά έργα υπάρχουν τα: «Εγκώμιον εις τον Ιωάννη τον Χρυσόστομον», «Εγκώμιον εις την Αγίαν Βαρβάραν», «Μαρτύριον της Αγίας Αικατερίνης» και «Βίος Βαρλαάμ και Ιωάσαφ».
Ο περίφημος «Κανόνας του Πάσχα»
Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, όπως είπαμε και παραπάνω, είναι και ένα από τους σημαντικότερους υμνογράφους. Ανήκε στους εισηγητές του ποιητικού είδους των κανόνων. Συγκεκριμένα, σώζονται 90 κανόνες του ίδιου, από τους οποίους μόνο 14 βρίσκονται στα λειτουργικά βιβλία. Ο πιο γνωστός είναι ο «Κανόνας του Πάσχα». Εξίσου περίφημο έργο του είναι και το υμνογραφικό τμήμα των Κυριακών στο βιβλίο της «Παρακλητικής». Ο Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός επηρέασε αρκετά με τους ύμνους του όλους τους μεταγενέστερους ποιητές.
Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ο Άγιος επέλεξε τη μοναστική ζωή, αλλά, παρ’ όλα αυτά, δεν σταμάτησε να αγωνίζεται για την ενίσχυση της πίστης των Χριστιανών. Πολέμησε τις αιρέσεις και τους εικονομάχους μέσα από το έργο του. Δεν είναι τυχαίο ότι η Εκκλησία τον έχει χαρακτηρίσει ως «δογματικό Πατέρα». Και αυτό, γιατί κατάφερε να ερμηνεύσει την Ορθόδοξη πατερική παράδοση, ώστε να κατανοήσουν όλοι οι πιστοί τα διάφορα θεολογικά ζητήματα.
Σημαντικός ήταν και ο ρόλος του στη βυζαντινή μουσική. Πέρα από τα πολυάριθμα ποιητικά και μελωδικά έργα του, συνέβαλε στη διαμόρφωση του Οκτώηχου συστήματος, αλλά και στη διάσωση της εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης, καθώς διέσωσε γραπτώς την εκκλησιαστική μουσική. Δεν πρέπει, ακόμα, να ξεχνάμε ότι είναι η πρώτη (από τις τέσσερις) πηγή της βυζαντινής μουσικής μαζί με τους Ιωάννη Κουκουζέλη, Ιωάννη τον Κλαδά και Πέτρο τον Πελοποννήσιο.
Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός κοιμήθηκε το 749 και τάφηκε στη Μονή του Αγίου Σάββα. Και η Ορθόδοξη αλλά και η Καθολική Εκκλησία τιμούν τη μνήμη του στις 4 Δεκεμβρίου.
