H Αγία Αικατερίνη
Ο ναός της σιναϊτικής Μονής της Αγίας Αικατερίνης, βορειοανατολικά του Αγίου Μηνά, στο κέντρο του Ηρακλείου, ήταν παλαιότερα μετόχι της ομώνυμης Μονής του Σινά, που το παραχώρησε στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά το 1924. Ιδρύθηκε περί τον 10ο μ.Χ. αιώνα και είχε μεγάλα εισοδήματα, με τα οποία συντηρούσε πολλούς μοναχούς, ενώ συνέβαλε τα μέγιστα στην ανάπτυξη της Τέχνης και της γνώσης. Εκεί την περίοδο 1550-1640 λειτουργούσε η Σχολή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών, η οποία εξελίχθηκε σε σχολή πανεπιστημιακής μόρφωσης, όπου διδάσκονταν αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς, Φιλοσοφία, Θεολογία, Ρητορική και ζωγραφική.
Το 1669 μετατράπηκε σε τζαμί, γνωστό με το όνομα Ζουλφιακάρ Αλί Τζαμί. Ως μουσουλμανικό τέμενος λειτούργησε μέχρι το 1922, όταν οι τελευταίοι μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν το Ηράκλειο με την ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία.
Η Αγία Αικατερίνη από το 1967 στεγάζει έκθεση βυζαντινών εικόνων και ιερών και λατρευτικών αντικειμένων (χειρογράφων, αμφίων, τοιχογραφιών κ.ά.), που αντιπροσωπεύουν έξι αιώνες της ιστορίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας (14ος-19ος αιώνας).
Μεταξύ άλλων, στον κατανυκτικό χώρο εκτίθενται έξι μοναδικά έργα του περίφημου αγιογράφου Μιχαήλ Δαμασκηνού, σπουδαίας μορφής της Κρητικής Σχολής.
Στον ναό τελείται ετησίως μία Λειτουργία στην εορτή της Αγίας Αικατερίνης, στις 25 Νοεμβρίου. Αν θελήσετε να την επισκεφτείτε, η έκθεση είναι ανοιχτή καθημερινά, 09.30-15.30. Υπάρχει εισιτήριο εισόδου.
Το γεγονός ότι για τις εκκλησίες και τα μοναστήρια της Κρήτης οι εικόνες είναι σημαντικές οφείλεται στη μετανάστευση πολλών ζωγράφων από την τουρκοκρατούμενη Πόλη στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, όπου έφεραν την τέχνη της αγιογραφίας.
Στα τέλη του 15ου αιώνα, οι επαφές με τη Βενετία έφεραν επιρροές της αναγεννησιακής ιταλικής ζωγραφικής στην Κρήτη, σε επίπεδο τεχνοτροπίας και θεματογραφίας, οι οποίες συναντήθηκαν με τη βυζαντινή παράδοση και διαμόρφωσαν ένα ξεχωριστό ύφος κατά τον 16ο και 17ο μ.Χ. αιώνα, που έγινε γνωστό ως Κρητική Σχολή Αγιογραφίας. Βασικό γνώρισμα; Η τελειότητα των μορφών. Από αυτό το καλλιτεχνικό περιβάλλον επηρεάστηκε και ο μεγάλος Ηρακλειώτης ζωγράφος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, γνωστός ως El Greco.
Από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Κρητικής Σχολής είναι ο Μιχαήλ Δαμασκηνός. Γεννήθηκε γύρω στο 1535, μαθήτευσε στο Ηράκλειο και έζησε αρκετά χρόνια στη Βενετία. Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός φαίνεται ότι εδραίωσε τους κανόνες της Κρητικής Σχολής. Στον Ναό της Αγίας Αικατερίνης εκτίθενται έξι εικόνες του, που προέρχονται από τη Μονή Βροντισίου στο Ζαρό. Άλλοι εκπρόσωποι της ίδιας σχολής είναι ο Γεώργιος Κλόντζας και ο Θεοφάνης ο Κρης.
Μονή Αγίας Ειρήνης
Η κοινοβιακή Μονή της Αγίας Ειρήνης βρίσκεται στις ανατολικές παρυφές του υψώματος Γούρνος, στον Κρουσώνα Ηρακλείου. Σύμφωνα με την τοπική ιστορία, καταστράφηκε το 1822 από τους Τούρκους, οι οποίοι έσφαξαν όλους τους μοναχούς, επειδή η μονή θεωρήθηκε καταφύγιο για τους επαναστάτες. Μόλις το 1944 άρχισε η ανοικοδόμησή της και έπειτα από δεκαετίες ξεκίνησε να λειτουργεί πάλι, με λίγες μοναχές.
Μονή Τιμίου Προδρόμου
Η Μονή του Τιμίου Προδρόμου βρίσκεται στη χερσόνησο του Ακρωτηρίου, βορειοανατολικά των Χανίων, προς το αεροδρόμιο. Ιδρύθηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους, πριν από το 1453. Το μοναστήρι λειτουργούσε συνεχώς μέχρι την Επανάσταση του 1821, οπότε καταστράφηκε από τους Τούρκους. Με εξαίρεση την εκκλησιά, που έπαθε σοβαρές ζημιές, όλα τα κτίρια κάηκαν και οι μοναχές που επέζησαν έφυγαν. Το μοναστήρι ξανάνοιξε το 1867. Αργά, αλλά σταθερά ο αριθμός των μοναχών αυξήθηκε και στα μέσα του 1890 το μοναστήρι είχε πάλι 20 μοναχές. Με το ξέσπασμα της Κρητικής Επανάστασης του 1896-’97 οι μοναχές έφυγαν και βρήκαν ασφαλές καταφύγιο στα μοναστήρια της Αγίας Τριάδας και του Γουβερνέτου. Τον Αύγουστο του 1897, αφού τελείωσε η επανάσταση, οι καλόγριες γύρισαν στο μοναστήρι τους. Έτσι, άρχισε πάλι η ανασυγκρότησή του. Το 1903 ιδρύθηκε εκεί οικοκυρική σχολή, όπου εκπαιδεύτηκαν κορίτσια από τις Κορακιές και άλλα χωριά του Ακρωτηρίου, του Αποκορώνου, της Κισάμου, όπως και από την πόλη των Χανίων. Μετά από λειτουργία περίπου τεσσάρων δεκαετιών, η σχολή έκλεισε εξαιτίας του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου.
Σήμερα, στο Μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου διαβιούν οκτώ μοναχές, που ασχολούνται ιδιαίτερα με την έκδοση πατερικών βιβλίων σε ξένες γλώσσες. Πρόσφατα εγκαινιάστηκε εκ βάθρων το Καθολικό της Μονής, η οποία περιλαμβάνει και δύο παρεκκλήσια, των Αγίων Ανδρέα Κρήτης, Γερασίμου και Ακακίου των Νέων Ασκητών και της Παναγίας της Πορταΐτισσας. Πανηγυρίζει στις 29 Αυγούστου και στις 7 Ιανουαρίου.
Μονή Αγίου Παντελεήμονος
Η Μονή του Αγίου Παντελεήμονος βρίσκεται σε απόσταση 25 χιλιομέτρων δυτικά του Ηρακλείου και μόλις τριών χιλιομέτρων νότια του Φόδελε. Επίσημα στοιχεία για την ακριβή χρονολογία ίδρυσής της δεν υπάρχουν, εικάζεται όμως ότι ιδρύθηκε μετά το 1539, όταν οι μοναχοί της παραθαλάσσιας Μονής του Αγίου Αντωνίου στους Πέρα Γαλήνους δέχτηκαν επίθεση από πειρατές και αποσύρθηκαν στην ενδοχώρα. Αυτό στηρίζεται και από το γεγονός ότι η μονή είναι αφιερωμένη στον Άγιο Παντελεήμονα, αλλά και στον Άγιο Αντώνιο.
Η μονή έπαιξε σημαντικό ρόλο στον αγώνα των Κρητικών κατά των Τούρκων κατακτητών, με αποτέλεσμα να δεχτεί πολλές επιθέσεις και να υποστεί μεγάλες καταστροφές. Εκεί σώζονται εικόνες του 17ου αιώνα, όπως η «Δευτέρα Παρουσία» του Μιχαήλ Δαμασκηνού, ο «Άγιος Ονούφριος» και ο «Χορός των Αγίων Πάντων».
Σύμφωνα με την τοπική ιστορία, την τριετία 1537-1539 ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα επιτίθεται στα παράλια της Κρήτης. Επιθέσεις δέχεται και η Μονή του Αγίου Αντωνίου, με συνέπεια οι τρεις μοναχοί που την υπηρετούσαν να την εγκαταλείψουν και να εγκατασταθούν στον Άγιο Παντελεήμονα. Ανεξάρτητα από τον χρόνο ίδρυσης, κατά την Επανάσταση του 1821 το μοναστήρι μετατρέπεται σε νοσοκομείο για τους αγωνιστές, ενώ το 1824 οι Τουρκοαιγύπτιοι προκαλούν μεγάλες καταστροφές. Στην επανάσταση του 1866 η μονή γίνεται καταφύγιο για τους επαναστάτες, αλλά και αποθήκη πυρομαχικών και εφοδίων.
