Του Σταύρου Γουλούλη, δρος Βυζαντινής Τέχνης
Η παρουσία της Θεοτόκου στα Ευαγγέλια είναι διακριτική. Το κύριο πρόσωπο των διηγήσεων είναι ο Χριστός ως Μεσσίας. Τον γεννά η Παρθένος Μαρία, το γένος Δαυίδ. Τον πηγαίνει στον Ναό για να καθαρθεί. Ως δωδεκαετή απλώς τον καμαρώνει στον Ναό να διδάσκει. Εμφανίζεται στον γάμο στην Κανά, στο πρώτο θαύμα. Του συμπαρίσταται στον Σταυρό, όπου τίθεται υπό την προστασία του Ιωάννη, του μόνου μέχρι τέλους πιστού Μαθητή. Από κει και πέρα, χάνεται η παρουσία Της. Υπάρχει σοβαρό ενδεχόμενο, κατά πατερική ερμηνεία, να ταυτίζεται με την «άλλη Μαρία» (Ματθ. 27.51, 28.10), η οποία με τη Μαρία Μαγδαληνή, την πιο πιστή τώρα από τις Μαθήτριες, έρχεται στον τάφο του Χριστού και αξιώνεται πρώτη να δει το άκτιστο φως της Αναστάσεως.
Τα χρόνια πέρασαν από εκείνο το Πάσχα του 30 μ.Χ. περίπου, η Εκκλησία της Ιερουσαλήμ έπρεπε να πολλαπλασιαστεί, οπότε τα υπάρχοντα κείμενα δίνουν έμφαση στο κήρυγμα των Αποστόλων, με κέντρο τους τον Ναό, όχι στη λατρεία των τόπων που είχαν συνδεθεί με την παρουσία του Χριστού, κυρίως τον Πανάγιο Τάφο. Τελικά διασκορπίσθηκε, όπως και η εβραϊκή κοινότητα λόγω πολέμων. Όμως ο Αδριανός εγκατέστησε το 135 στην Αιλία Καπιτωλίνα, που κτίσθηκε στη θέση της Ιερουσαλήμ, εθνικούς ειδωλολάτρες, αλλά και Χριστιανούς εξ Εθνών. Τον 2ο αιώνα εντοπίζονται και οι παραδόσεις για την Κοίμηση της Θεοτόκου από κείμενα που δεν σώθηκαν μεν, αλλά εκτιμάται υπήρξαν οι πηγές σε πολύ μεταγενέστερα. Ήταν φυσικό, εφόσον η ταφική λατρεία του Μεσσία Χριστού υπήρχε στην Ιερουσαλήμ, τον 2ο αιώνα, κατά τον Μελίτωνα Σάρδεων, να σχηματίστηκε ανάλογη στον τάφο της Θεοτόκου. Τυπικά αυτό θα συνέβη από τότε που η χριστιανική λατρεία από «αναμνηστική» προσέλαβε στοιχεία ταφικής. Όπως τα Ευαγγέλια γράφτηκαν για να συγκρατήσουν τις προφορικές διηγήσεις για τη διδασκαλία και το έργο του Ιησού, παρομοίως άλλες θα κατέγραψαν τη ζωή της Θεοτόκου (παιδική ηλικία, αφιέρωση στον Ναό). Ειδικές εορτές δεν είναι γνωστές για τη μητέρα του Χριστού πριν από τον 5ο αιώνα, όταν αναφέρεται και η γιορτή της Κοιμήσεως, αλλά ως λαμπρή ρωμαϊκή γιορτή.
Η διήγηση για την Κοίμηση της Θεοτόκου στις διάφορες μορφές της περιέχει ένα κεντρικό σύμβολο. Λίγο πριν από την αποδημία, η Θεοτόκος παίρνει στα χέρια της το «βραβείον», έναν κλάδο, φοίνικα κατά ορισμένες πηγές, και μ’ αυτό τελικά αποθνήσκει, για να θαφτεί στη Γεσθημανή. Είναι φανερό ότι πρόκειται για κάποιο λαϊκό έθιμο, έναν κλώνο. Συμβολίζει το δένδρο της ζωής. Και τι είναι το δένδρο της ζωής; Το μέσον με το οποίο μεταβαίνει κανείς στον μεταφυσικό κόσμο (π.χ. ο χρυσός κλώνος του Αινεία, το εισιτήριο να καταβεί στον Άδη). Πρόκειται για μία αρχέγονη πράξη, ο κλάδος φοίνικος υπάρχει στις εβραϊκές γιορτές, όπως στη Σκηνοπηγία, το λουλάγκ, μυρτιά και φοίνικας. Κλάδους φοινίκων κρατούν οι μάρτυρες στην Αποκάλυψη, κεφ. 7.10. Ο κλάδος είναι σε σμίκρυνση το δένδρο, όπου γίνεται η λατρευτική αρχέγονη πράξη, ανεβαίνοντας κανείς για να πάρει τον καρπό της ζωής, άρα αγγίζει τον ουρανό. Τελετή μυητική, επομένως νικητήρια. Οι μύστες που βιώνουν συμβολικό θάνατο κρατούν κλάδους ή στεφανώνονται. Όλα είναι σύμβολα νίκης, βραβείου. Νικητής, βέβαια, είναι πρώτιστα ο νεκρός, βιώνοντας τον πραγματικό θάνατο. Το βλαστικό στοιχείο περιέχεται στα ταφικά έθιμα όλων των λαών. Μην ψάχνουμε να βρούμε αποκλειστικότητα.
Αλλά και η σύναξη των Αποστόλων, ζώντων και νεκρών, που έρχονται ποιητικώς από μακριά, είναι στοιχείο που αναφέρεται στο δένδρο της ζωής, το οποίο ζωοποιεί τις ψυχές όλων. Ωστόσο υπάρχει ένα ιστορικό παράλληλο: Η Αποστολική Σύνοδος του 48 μ.Χ.! Τώρα αν και κατά πόσο αυτή σχετίζεται με κάποιες ειδικές τιμές στη Θεοτόκο, ταφικές ή άλλες, είναι ενδιαφέρον ζήτημα. Δηλαδή η Θεοτόκος να τιμήθηκε σε συνάρτηση με το έτος αυτό.
Οι διηγήσεις αυτές ήταν προσφιλείς σε πρώην εθνικούς Χριστιανούς, αφού ήταν ανάγκη να εκφραστούν με μια συμβολική γλώσσα, για να αποδώσουν την ουσία, την πνευματική ιστορία της ιεροσολυμιτικής Εκκλησίας. Τις λαϊκές διηγήσεις μην τις υποτιμούμε ή φοβόμαστε. Περικλείουν μία αυθόρμητη, εμπειρική γλώσσα, που αξιοποίησε και ο Χριστιανισμός. Οπότε ας χαρούμε όλη αυτή την υπέροχη διήγηση του «Απόστολοι εκ περάτων…» για την Κοίμηση της Θεοτόκου και το ύψιστο για την πνευματική υπόσταση των Χριστιανών μήνυμά της, της επικήδειας τιμής Της εν μέσω των Αποστόλων. Ομοίως, η μυστική εμπειρία της Θείας Ευχαριστίας θέλει παρούσες τις ψυχές των αγίων.
