Της Λίτσας Ι. Χατζηφώτη, αρχαιολόγου
Ο βράχος όπου βρίσκεται κουρνιασμένη η Μονή της Έλωνας υψώνεται πάνω από την πόλη του Λεωνιδίου. Η τοποθεσία προκαλεί ίλιγγο. Το προσωνύμιο της Παναγίας της Έλωνας φαίνεται να προέρχεται από τη λέξη της τσακώνικης διαλέκτου «Έουνη», που σημαίνει Ελεούσα. Την Παναγία τιμούσαν αρχικά εδώ ως Ζωοδόχο Πηγή, εόρταζε δηλαδή την Παρασκευή της Διακαινησίμου. Κάποτε καθιερώθηκε ο πανηγυρισμός της στις 15 Αυγούστου, στην Κοίμηση της Θεοτόκου, που συνεχίζεται σήμερα. Ο εορτασμός διαρκεί από 15 ώς 23 Αυγούστου. Πάνδημος εορτασμός γίνεται κάθε χρόνο και κατά τα Εισόδια της Θεοτόκου, στις 21 Νοεμβρίου. Η Μονή έχει καταστεί περίφημη από τα θαύματα τα οποία επιτελεί η Πανάχραντη Μητέρα του Χριστού.
Ποιμένες που έβοσκαν τα πρόβατά τους στην περιοχή, όταν τα βράδια αγραυλούσαν κοντά στα κοπάδια τους, έβλεπαν στον απέναντι βράχο μικρό φως. Κάποτε συνειδητοποίησαν ότι κάτι περίεργο συνέβαινε, διότι στο σημείο εκείνο δεν ήταν δυνατόν να προσεγγίσει με κανένα τρόπο άνθρωπος. Ενημέρωσαν τον επίσκοπο και τους κατοίκους του Πραστού, που αντίκρισαν πάνω στον απόκρημνο βράχο κρεμασμένη εικόνα, εμπρός στην οποία έκαιε καντήλι. Το πρόβλημα ήταν πώς θα κατέβαζαν από εκεί την εικόνα!
Ένα πρωί η εικόνα βρέθηκε χαμηλότερα, εκεί όπου οικοδομήθηκε μετά από χρόνια το σημερινό Καθολικό της Μονής. Τοποθέτησαν πρόχειρο εκκλησάκι από σανίδια για να φυλάξουν την εικόνα της Παναγιάς στον τόπο που μετατέθηκε και κατασκεύασαν πρόχειρη σχοινένια σκάλα για να είναι δυνατή η πρόσβαση σ’ αυτήν. Σήμερα τεχνικά μέσα μετέτρεψαν την παλιά επικίνδυνη πρόσβαση στη Μονή σε άνετη και εντυπωσιακή με πρωτοβουλία του Μητροπολίτη το 2011 και χρήματα της Μονής και ευσεβών προσκυνητών.
Εκεί ασκήτεψαν οι μοναχοί Καλλίνικος και Δοσίθεος. Με άοκνες προσπάθειες και τη βοήθεια των Χριστιανών της περιοχής ανήγειραν μικρό ναό και δύο ασκητικά κελιά. Υπήρξαν οι κτίτορες και πρώτοι μοναχοί της Μονής της Παναγίας της Έλωνας, αλλά και νεομάρτυρες αναδείχθηκαν της πίστης τους, αφού βρήκαν τραγικό θάνατο από το μαχαίρι των Τούρκων, ποτίζοντας με το αίμα τους τους ξερούς βράχους της Τσακωνιάς.
Πότε η Μονή αναγνωρίσθηκε ως Πατριαρχική είναι άγνωστο. Πάντως ήταν ανεξάρτητη και μόνον στον Πατριάρχη έδινε λόγο. Κατά τις ιερές ακολουθίες μνημόνευαν το όνομα του Πατριάρχη, η κτηματική περιουσία και τα αφιερώματά της ήσαν καταγεγραμμένα σε ειδικό Κώδικα της Μεγάλης Εκκλησίας και την εκλογή του ηγουμένου επικύρωνε ο Πατριάρχης.
Η Μονή της Έλωνας υπέστη πολλές συμφορές, κατόρθωσε όμως να επιβιώσει και να συμμετάσχει στην αντίσταση εναντίον των κατακτητών σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, επιτελώντας το χρέος της στο πολύπαθο Έθνος. Μετά τα Ορλωφικά οι Οθωμανοί μεταξύ των άλλων αγριοτήτων που διέπραξαν λεηλάτησαν και κατέστρεψαν και τη Μονή της Παναγίας. Από το 1775 παρατηρείται σταδιακή σταθερή πνευματική ακμή, ευημερία και εντυπωσιακή αύξηση των μοναχών της Έλωνας, ο αριθμός των οποίων έφθασε τους σαράντα. Η περίοδος μάλιστα 1798-1815 αναφέρεται ως εποχή της μεγαλύτερης ακμής της. Μεγάλη υπήρξε τότε η συνεισφορά στη Μονή των Υδραίων και των Σπετσιωτών.
Η ιερά εικόνα της Παναγίας φώτιζε τα πνευματικά σκοτάδια της εποχής και ενίσχυσε με χρήματα την Επανάσταση. Αποδείξεις πληρωμής σώζονται πολλές, ιδιαίτερα της Πελοποννησιακής Γερουσίας. Ο ηγούμενός της μάλιστα, Νεόφυτος, είχε συγκροτήσει πολεμικό σώμα από καλογήρους και Τσάκωνες και πολεμούσε ηρωικά για την Πίστη και το Γένος, ώσπου έπεσε και ο ίδιος αγωνιζόμενος. Μετά την απελευθέρωση, με το περιβόητο Διάταγμα του 1833 «Περί Διαλύσεως των Μοναστηρίων» επλήγη και η Έλωνα. Οι τότε κρατούντες εξεδίωξαν τους μοναχούς της και διάρπασαν την περιουσία της.
Η ιερά εικόνα της Παναγίας φώτιζε τα πνευματικά σκοτάδια της εποχής και ενίσχυσε με χρήματα την Επανάσταση
Το Καθολικό της Μονής είναι μικρών διαστάσεων μονόχωρη θολοσκεπής βασιλική 5,10×14,90μ., χωρίς αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα. Οικοδομήθηκε στη θέση του παλαιότερου και κατά την ανατολική πλευρά του έχει προέκταση έξω από τη σπηλιά. Κατά την εποχή που οικοδομήθηκε, περί το 1809, δεν επιτρεπόταν στους Χριστιανούς να χτίζουν μεγάλους ναούς. Το 1831 κατασκευάσθηκε μαρμάρινο διώροφο κωδωνοστάσιο, που υψώνεται αριστερά της εισόδου του ναού.
Η εικόνα της Παναγίας είναι τοποθετημένη σε ξεχωριστό εικονοστάσιο. Είναι του τύπου της Βρεφοκρατούσας και φέρει βαρύτιμο πουκάμισο. Στο εσωτερικό από την οροφή του Καθολικού κρέμονται αναρίθμητα κανδήλια. Τα τάματά της, όπως πολύ παραστατικά έχει διατυπωθεί, «είναι η μαρτυρία του χθες και του σήμερα, η μαρτυρία της θαυματουργικής Της επέμβασης ανά τους αιώνες. Οι αμέτρητοι προσκυνητές Της είναι η ολοζώντανη μαρτυρία της χάρης Της, της αγάπης Της, της ελπίδας και της παρηγοριάς που Εκείνη ξέρει πολύ καλά να προσφέρει σε κάθε έναν που προσέρχεται κοντά της με σεβασμό και πίστη. Η εικόνα ήταν και είναι σημείο αναφοράς πολλών ανθρώπων, δεμένη με την ιστορία του τόπου, με την πνευματική του υπόσταση, τις ελπίδες, τον πόνο και την χαρά των προσκυνητών Της» .
Καλλιτεχνικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το ξυλόγλυπτο τέμπλο. Στις εικόνες του αναγράφονται ενδείξεις της προσφοράς και της αφιέρωσης, με τις δεήσεις και τα ονόματα των αγιογράφων. Στο τέμπλο είναι τοποθετημένη η εικόνα της Κοιμήσεως, με ωραίο ασημένιο «πουκάμισο».
Το καθολικό δεν έχει αγιογραφηθεί. Από το 1972 η Μονή μετατράπηκε σε γυναικεία.
Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας κλάπηκε από την ιστορική Μονή Έλωνας στις 18 Αυγούστου 2006 και βρέθηκε τριάντα έξι ημέρες μετά την αρπαγή της. Η Αστυνομία οδηγήθηκε στη σύλληψη του δράστη, του Ρουμάνου Λουτσένκο Γκρέντερ, από την παρακολούθηση κινητών τηλεφώνων, όταν αυτός προσπάθησε να πουλήσει την εικόνα έναντι 1.200.000 ευρώ στον Μητροπολίτη Μαντινείας και Κυνουρίας Αλέξανδρο! Την ημέρα της επιστροφής της εικόνας στη Μονή Της η τοπική εκκλησία την εορτάζει κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή του Οκτωβρίου.
