Του Μ.Γ. Βαρβούνη, καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Οι Άγιοι Ανάργυροι, ως ιατροί και ιαματικοί άγιοι, τιμώνται ιδιαίτερα από τον ελληνικό λαό, αφού μάλιστα η αφιλοχρηματία τους είναι παροιμιώδης, κάτι που τους καθιστά πολύ συμπαθείς στους καθημερινούς ανθρώπους, τους φοβισμένους απέναντι στα τυχόν προβλήματα υγείας, αλλά και στην οικονομική αφαίμαξη που συνεπάγεται η αντιμετώπισή τους. Για αυτό και τους αναφέρουν -κατά κύριο λόγο τον Κοσμά και τον Δαμιανό- σε πολλές προσευχές και θεραπευτικές τελετουργίες και επωδές για τη θεραπεία διαφόρων ασθενειών. Άλλωστε, μαρτυρίες για ανάλογες λαϊκές προσφυγές έχουμε ήδη από τα βυζαντινά χρόνια, αφού θαυματουργικές ιάσεις τους αποδίδονται ήδη στα αγιολογικά τους κείμενα, που διά της χρήσης τους στη λατρεία και διά της αναγνώσεώς τους στους ναούς κατά τις αντίστοιχες πανηγύρεις ήταν προσιτά και γνωστά στον λαό.
Για τον λόγο αυτό, πολλά νοσηλευτικά ιδρύματα ή σύλλογοι εργαζομένων στον χώρο της περίθαλψης έχουν την επωνυμία τους, ενώ στο όνομά τους τιμώνται αρκετοί ναοί νοσοκομειακών ιδρυμάτων, αλλά και ενοριών σε όλη την Ελλάδα. Πολλά αγιάσματα είναι αφιερωμένα στους Αγίους Αναργύρους, όπως επίσης πάμπολλα ξωκλήσια και παρεκκλήσια, ενώ σε πολλές περιπτώσεις τελείται και πανηγυρική ζωοθυσία στη μνήμη τους. Μονές αφιερωμένες στους αγίους υπάρχουν, πλην άλλων τόπων, στη Χίο, τη Χαλκιδική, την Καστοριά, την Αργολίδα, τη Λακωνία και την Κύπρο. Στην Κέα οι ασθενείς που επικαλούνται τη βοήθειά τους τούς τάζουν ένα ζώο (βόδι, πρόβατο κ.λπ.), το οποίο προσφέρουν στην εορτή τους, για την παρασκευή του κοινού πανηγυρικού γεύματος των πανηγυριστών.
Το ίδιο συμβαίνει και στο Νησί της Έδεσσας, όπου όμως οι επίτροποι του ναού μοιράζουν τα κομμάτια των ζώων στα σπίτια, για να μαγειρευτούν και να καταναλωθούν από κάθε οικογένεια ξεχωριστά. Συνηθίζουν επίσης οι ασθενείς να τάζουν λειτουργίες ή αρτοκλασίες στους αγίους, αλλά και να ζώνουν εξωτερικά τρεις φορές τους ναούς τους με αγνό μελισσοκέρι, για να εξασφαλίσουν τη βοήθειά τους. Συνεχίζοντας λατρευτικές πρακτικές που συνδέονται με την αρχαία λατρεία του Ασκληπιού, σε πολλές ελληνικές περιοχές συνηθίζεται η «εγκοίμηση» των ασθενών σε ναούς των Αγίων Αναργύρων, δηλαδή το να κοιμηθούν μια βραδιά μέσα στον ναό, μετά από προσευχή και νηστεία, με την ελπίδα ότι θα δουν σχετικό όνειρο και οι Άγιοι θα φροντίσουν να τους εμφανιστούν και να τους θεραπεύσουν «κατ’ όναρ». Πρόκειται για συνέχιση μιας πανάρχαιης λατρευτικής και θεραπευτικής πρακτικής, που μαρτυρείται από διάφορες αρχαίες πηγές.
Η Παναγία Βλαχέρνα ή Καψοδεματούσα εορτάζεται στις 2 Ιουλίου, οπότε τιμάται η κατάθεση της Τιμίας Εσθήτος της Θεοτόκου στην κωνσταντινουπολίτικη Μονή Βλαχερνών, με τα κατά τόπους ονόματα «Καψοχεροβολού», «Αγιαβλαχέρα» κ.λπ. Την ημέρα αυτή, οπότε εορτάζεται η κατάθεση της εσθήτος της Θεοτόκου στη Μονή Βλαχερνών της Κωνσταντινούπολης, οι αγρότες δεν αλωνίζουν, πιστεύοντας πως όσοι παραβούν την εθιμική αυτή απαγόρευση θα τιμωρηθούν, είτε με το βούλιαγμα και την καταβαράθρωση του αλωνιού και του εργαζομένου σε αυτό είτε με φωτιά υπερφυσικής προέλευσης, που θα πέσει από τον ουρανό και θα κάψει όλη τη σοδειά, από όπου και η χαρακτηριστική επωνυμία της Θεοτόκου.
Η Αγία Κυριακή εορτάζεται στις 7 Ιουλίου, με καθολική αργία από τις αγροτικές εργασίες. Οι αγρότες δεν αλωνίζουν και οι νοικοκυρές δεν ζυμώνουν, πιστεύοντας ότι το ψωμί θα γίνει μαύρο, όπως έλεγαν στη Λήμνο. Σε πολλά μέρη της Θράκης θεωρούσαν την ημέρα αυτή «πανηγύρι των αγγουριών», λόγω των κηπευτικών που άρχιζαν να ωριμάζουν και να καταναλώνονται.
Στις 8 Ιουλίου εορτάζει ο Άγιος Προκόπιος. Από παρετυμολογική σύνδεση του ονόματός του με την «προκοπή», ο λαός τον θεωρεί προστάτη της προόδου και της οικογενειακής ευτυχίας και η Εκκλησία τον μνημονεύει στις ευχές του Μυστηρίου του γάμου. Αλλά και οι γεωργοί τον επικαλούνται για την ευλογία και την προκοπή των κηπουρικών τους και οι στείρες γυναίκες για να τεκνοποιήσουν. Για αυτό και για όσους τον επικαλούνται και τάζουν σε αυτόν η ημέρα της εορτής του είναι εθιμική αργία.
Στις 13 Ιουλίου εορτάζεται η Σύναξη του Αρχαγγέλου Γαβριήλ. Ο κατ’ εξοχήν αγγελιαφόρος των αγγέλων, λόγω του ρόλου του στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, τιμάται από τον ελληνικό λαό ως ένας από τους αρχηγούς των αγγέλων, των καλοποιών υπερφυσικών όντων που αποτελούν το αντίπαλο δέος των δαιμόνων. Λατρεύεται από τον λαό μαζί με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στις 8 Νοεμβρίου και αποτελούν μαζί προστάτες της Πολεμικής Αεροπορίας. Θεωρείται ότι αποτελεί τον κυρίως ενδιάμεσο μεταξύ Θεού και ανθρώπων. Το όνομά του χρησιμοποιείται συχνά ως βαπτιστικό και πολλά είναι τα πανηγύρια ενοριακών ναών, ξωκλησιών και μονών που είναι αφιερωμένα σε αυτόν. Κάποτε, μάλιστα, και με την τέλεση παραδοσιακών αιματηρών ζωοθυσιών.
Η μνήμη των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης εορτάζεται στις 15 Ιουλίου. Η Αγία Ιουλίττη εορτάζεται μαζί με τον νηπιομάρτυρα γιο της, Άγιο Κήρυκο. Μεγάλος ενοριακός ναός των δύο αγίων υπάρχει στην πρωτεύουσα της Ικαρίας, τον Άγιο Κήρυκο, της οποίας θεωρούνται προστάτες, όπου και τελείται μεγάλο πανηγύρι. Μονή της υπάρχει επίσης στο Σιδηρόκαστρο, κτίσμα του Μητροπολίτη Σιδηροκάστρου κυρού Ιωάννη Παπάλη, που πριν χειροτονηθεί επίσκοπος ήταν ιεροκήρυκας της Μητροπόλεως Σάμου και Ικαρίας και μετέφερε από την Ικαρία τη λατρεία της αγίας στη Μητρόπολή του.
Στην Κάρπαθο, η εορτή χρησιμεύει ως ορόσημο για την ευλόγηση των σύκων στον ναό και την έναρξη της κατανάλωσής τους. Ο Άγιος Κήρυκος, πάλι, επειδή είναι νηπιομάρτυρας, τιμάται ως προστάτης των παιδιών, που τα προφυλάσσει και τα θεραπεύει θαυματουργικά από τους τραυματισμούς. Στην Καππαδοκία, μάλιστα, από το όνομά του έλεγαν όλο τον μήνα Ιούλιο «Άι Κήρκο», ενώ στην Κάρπαθο, λόγω των απαρχών σύκων που φέρνουν στον ναό για να ευλογηθούν, τον αποκαλούν «Συκαλά». Στην κοινή εορτή των δύο αγίων τηρείται εθιμική αργία σε διάφορες ελληνικές περιοχές.
Η Αγία Μαρίνα εορτάζει στις 17 Ιουλίου, με εκδρομές σε αμπέλια και λαχανόκηπους, ενώ συχνά προσφέρονται στον ναό για να ευλογηθούν απαρχές σύκων και σταφυλιών, ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες κάθε περιοχής. Στη Μεσημβρία της Θράκης, μάλιστα, τότε έκοβαν και τα πρώτα καρπούζια. Στην πανήγυρη πρόσφεραν και ζωοθυσίες, μοιράζοντας το κρέας στους πιστούς για ευλογία. Σε πολλές περιοχές «επιζεί» ο θρύλος για το οικειοθελώς προσερχόμενο ελάφι, ώστε να θυσιαστεί στην εορτή, κάτι που τελείωσε όταν μια χρονιά έσφαξαν το ζώο χωρίς να το αφήσουν πριν να ξεκουραστεί. Στο Δεμάτι της Ηπείρου, πάλι, μοίραζαν το θυσιαζόμενο βόδι σε απογόνους ορισμένων οικογενειών του χωριού, ενώ η θυσία συνήθως τελούνταν για την αποτροπή των ασθενειών ή την πρόκληση της επιθυμητής και γονιμοποιητικής βροχής. Στην Αιτωλία ράντιζαν με τον αγιασμό της εορτής τα σπαρτά, πιστεύοντας ότι αποδιώκουν τα βλαπτικά έντομα και ζωύφια. Γενική είναι η εθιμική αργία, από τον φόβο ότι η αγία τιμωρεί όσους αλωνίζουν, με καταποντισμό των αλωνιών και των ίδιων. Αλλού η αγία τιμάται ως προστάτιδα των μικρών παιδιών και των βρεφών από κάθε είδους λοιμώδεις και μολυσματικές ασθένειες.
