Της Λίτσας Ι. Χατζηφώτη, αρχαιολόγου
Ο δρόμος σε οδηγεί μέσα από τον κάμπο της Κωπαΐδος, μετά από διαδρομή σε ξερά βουνά. Η ατμόσφαιρα δημιουργεί έντονη την αίσθηση της ηρεμίας, της γαλήνης και της «ποιότητας», της γης της ευλογημένης, της εύφορης. Πλούσιος τόπος, νερά, βαμβάκι, ζώα, σειρές οι περήφανες ιτιές, κάπου προς την ανατολή, μετά τη βροχή, το ουράνιο τόξο δένει αρμονικά την καμπύλη του με τις απαλές γραμμές των γύρω χαμηλών βουνών και συναγωνίζεται με τα χρώματα του πράσινου που απλώνεται ως εκεί που φθάνει το μάτι.
Είναι η γη των Μινύων και η έδρα τους, ο Ορχομενός, ο πολυθρύλητος για τα πλούτη του. Είναι η πατρίδα των πρώτων πενήντα κωπηλατών, που κίνησαν την «Αργώ» για να πάει τον Ιάσονα στην Κολχίδα. Στα βόρεια της σημερινής πόλης τα προϊστορικά και τα μεταγενέστερα λείψανα δεν είναι πρόθυμα να μιλήσουν για τον πλούτο και τις τεχνικές κατακτήσεις των παλαιότατων κατοίκων του Ορχομενού: τον «θησαυρό» του Μινύου, την ακρόπολη, την Ακιδαλία Κρήνη, το Μαντείο του Τειρεσία, τον ναό των Χαρίτων…
Στη θέση του τώρα βρίσκεται ένας χριστιανικός ναός, παλαιό καθολικό της σεβασμίας μονής της Σκριπούς, που χρονολογείται τον 9ο αι. Η προέλευση της ονομασίας «Σκριπού» δεν είναι με βεβαιότητα γνωστή. Το μνημείο, πάντως, εξωτερικά είναι γεμάτο από εντοιχισμένες επιγραφές και πιθανότατα σε αυτές να οφείλεται το όνομα, από το λατινικό «scriptus», που σημαίνει επιγραφή.
Έντονη λυρική διάθεση δημιουργεί ο χώρος γύρω από τη Σκριπού και η ιστορία στρέφει τον προσκυνητή στα βυζαντινά χρόνια, στο «θέμα της Ελλάδος» ή «των Ελλαδικών», που περιλάμβανε πιθανώς, εκτός από τη Στερεά Ελλάδα, την Εύβοια, την Πελοπόννησο, τη Θεσσαλία και την Ήπειρο. Οι ειδικοί δεν συμφωνούν ούτε για την έκταση ούτε για την πρωτεύουσα του πρώτου αυτού χρονολογικά Θέματος των νοτιότερων ελληνικών χωρών.
Στο Θέμα αυτό «Πρωτοσπαθάριος και επί των οικειακών», δηλαδή ο Πρωτοσπαθάριος της ανακτορικής φρουράς του αυτοκράτορα, ήταν ο Λέων, που μαζί με τη γυναίκα και τα παιδιά του ίδρυσε το 873/74 στον Ορχομενό ναό αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, για να συγχωρεθούν οι πολλές αμαρτίες του, όπως αναφέρεται σε επιγραφή εντοιχισμένη στον εξωτερικό τοίχο. Λείψανα μωσαϊκών, ένα κιονόκρανο με ιωνικά χαρακτηριστικά και κάποια άλλα στοιχεία παραπέμπουν σε παλαιότερο χριστιανικό ναό, ίσως του 5ου αι. Επίγραμμα γραμμένο σε δώδεκα τρίμετρους ιαμβικούς στίχους πληροφορεί ότι τα δύο πλάγια κλίτη καταλήγουν ανατολικά, αντί σε πρόθεση και διακονικό, σε παρεκκλήσια αφιερωμένα στους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο «ων Ρώμης βώλαξ ιερήν κόνιν αμφικαλύπτει», κατά το χαραγμένο εκεί εξαιρετικό επίγραμμα.
Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου της Σκριπούς είναι εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο, με προεξέχουσες τις κεραίες του σταυρού και στενό νάρθηκα δυτικά. Τον μελέτησε αρχικά ο J. Strzygowski και κατόπιν εκτεταμένα η Μ. Σωτηρίου. Τόσο αυτοί όσο και πολλοί άλλοι βυζαντινολόγοι τον θεωρούν ένα από τα σημαντικότερα και πολυτιμότερα δείγματα αρχιτεκτονικής των βυζαντινών χρόνων, όντας από τα πλέον καλοδιατηρημένα κτίρια στον ελλαδικό χώρο από το μισό του 9ου αι. Ο Γ. Σωτηρίου τον χαρακτηρίζει «άριστο δείγμα συνδυασμού ελευθέρου σταυρού και θολωτής βασιλικής».
Βέβαια, από τις νεότερες έρευνες και μελέτες ο ναός αυτός δεν θεωρείται πλέον το προδρομικό μνημείο όπου συνδυάζονται για πρώτη φορά ο ελεύθερος σταυρός και η θολωτή βασιλική, δημιουργώντας τον ελλαδικό σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό, διότι έχουν μελετηθεί και άλλα μνημεία των ιδίων περίπου χρόνων. Όπως παρατηρεί ο Π. Βοκοτόπουλος, στην Επισκοπή Ευρυτανίας, που είναι παλαιότερη από τη Σκριπού, ο μεταβατικός αυτός τύπος είναι τελείως διαμορφωμένος.
Η θέση όπου ανεγέρθηκε το καθολικό της Μονής της Σκριπούς, όπως ήδη αναφέρθηκε, είναι ο τόπος όπου στην αρχαιότητα υπήρχε ο ναός των Χαρίτων. Είναι εντυπωσιακά τα αρχιτεκτονικά μέλη του που έχουν χρησιμοποιηθεί στην οικοδόμηση του χριστιανικού μνημείου, ιδίως οι σπόνδυλοι κιόνων, που δημιουργούν περίεργη αίσθηση και, παράλληλα, αποτελούν κατά τους ειδικούς μειονέκτημα από στατιστική άποψη.
Το ιστορικό αυτό μνημείο εντάχθηκε στο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης 1994-1999, στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Στερεάς Ελλάδας. Ενώ ολοκληρώνονταν η αποκάλυψη και η συντήρηση των τοιχογραφιών του, οι παλαιότερες από τις οποίες χρονολογούνται τον 12ο αι., και οι άλλες εργασίες αποκατάστασης του καθολικού, έγινε εμπρησμός, που προκάλεσε σοβαρές ζημιές.
Για να διασπάται η εντύπωση της μονοτονίας, οι τοίχοι είναι εξωτερικά διακοσμημένοι με σειρά μαρμάρινων γείσων, που περιτρέχουν τον ναό. Σε κατώτερο σημείο σειρά από οδοντωτές πλίνθους σχηματίζει και αυτή ανάλογη ταινία και άλλη παρόμοια πλαισιώνει πόρτες και παράθυρα. Η επίχωση γύρω από τον ναό δημιούργησε την ανάγκη κατασκευής πέντε σκαλοπατιών, τα οποία οδηγούν στο μνημείο τον προσκυνητή.
Ωραιότατο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι, το αρχαιότερο από τα βυζαντινά κατακόρυφα ηλιακά ρολόγια της Ελλάδας, κατά τον Αναστάσιο Ορλάνδο, κοσμεί τον ναό της Σκριπούς. Βρίσκεται στον νότιο τοίχο του και πιθανώς τοποθετήθηκε στη θέση αυτή κατά την κατασκευή του το 874.
Η Παναγία Σκριπού για πολλά χρόνια λειτούργησε ως μοναστήρι. Τελευταία λειτουργεί ως ενοριακός ναός. Πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου, εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις 23 Αυγούστου, απόδοση της εορτής της Κοιμήσεως, και στις 10 Σεπτεμβρίου, ημέρα κατά την οποία το 1943 ο Ορχομενός από θαύμα της Παναγίας σώθηκε από ολοσχερή καταστροφή από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής.
Στο μνημείο αυτό δεν υπάρχουν λαμπρά ψηφιδωτά για να θαυμάσει κανείς, όπως στην άλλη άκρη της βοιωτικής γης, στον Όσιο Λουκά. Εδώ υπάρχει μόνον ένα μνημείο -με όλη τη σημασία της έννοιας- που μαρτυρεί με πόσο μόχθο στάθηκαν στους αιώνες αυτές οι «αποδείξεις» της ανθρώπινης πίστης. Όποιος έχει «πρόθυμα» μάτια βλέπει.
