Του Σταύρου Γουλούλη, δρ Bυζαντινής Τέχνης
Ο ευαγγελιστής Ματθαίος, βασισμένος προφανώς στα αρχεία του Ναού, παρουσιάζει το οικογενειακό δένδρο του Χριστού, προερχόμενο από τη βασιλική δυναστεία του Δαβίδ. Αλλά η δυναστεία στην Ανατολή παρομοιάζεται με δένδρο που φυτρώνει από τον γενάρχη, άνδρα ή γυναίκα, και μεγαλώνει σκεπάζοντας όλη τη Γη. Γίνεται κοσμικό δένδρο, μέσω του οποίου κάθε ψυχή ανεβαίνει, βρίσκει τον δημιουργό της, είτε μετά θάνατον είτε στο παρόν μυητικώς. Ένα τέτοιο δένδρο διαβλέπει ο προφήτης Ησαΐας, δύο αιώνες μετά τον Δαβίδ (κεφ. 11.1 κ.εξ.): «Εξελεύσεται ράβδος εκ της Ρίζης Ιεσσαί και άνθος εξ αυτής εκβλαστήσει». Ο Ιεσσαί, ο πατέρας του βασιλιά Δαβίδ, τον είχε οδηγήσει στον προφήτη Σαμουήλ για να τον χρίσει (μελλοντικό) βασιλιά. Επίγονος αυτού του ταπεινού οικογενειάρχη, του Ιεσσαί, κατοίκου της Βηθλεέμ, θα ήταν ένας Άλλος βασιλιάς: «Πάνω σε Αυτόν θα έλθει το Πνεύμα του Θεού… Θα είναι ζωσμένος την δικαιοσύνη και την αλήθεια. Τότε είναι που θα βοσκήσουν μαζί ο λύκος και το αρνάκι, η λεοπάρδαλη με το ερίφιο, το λιοντάρι με το μοσχαράκι… Εκείνη την ημέρα η Ρίζα του Ιεσσαί θα κυβερνήσει τα έθνη. Τα έθνη μόνο σε Αυτόν θα ελπίζουν».
Το κοσμικό δένδρο της βασιλείας υπήρχε και στο Βυζάντιο. Στην ίδια την αίθουσα θρόνου των ανακτόρων, τη Μαγναύρα. Το «προστάτευαν» μηχανικοί λέοντες και πουλιά-ψυχές κελαηδούσαν στους κλάδους. Εδώ, ως γνωστόν, υπήρχε και μια σχολή μελλοντικών στελεχών του κράτους. Κάτι ανάλογο είχε και ο χαλίφης της Βαγδάτης Μοκταδέρ στη δική του ανακτορική αίθουσα και άλλοι ανατολίτες ηγεμόνες.
Ένα τέτοιο δένδρο είναι η εικονογραφική σύνθεση «Ρίζα Ιεσσαί» σε απλό τύπο, γνωστό κυρίως σε χειρόγραφα, τοιχογραφίες, βιτρό, σε Ανατολή και Δύση. Υπάρχει όμως και ένας σύνθετος τύπος, συνδυάζοντας και ιερές σκηνές. Εικονίζεται μόνο σε ναούς βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς (Κρήτη, Ελλάδα, Άγιον Όρος, Κύπρος, Βαλκάνια, Ρωσία) και σε έναν Καθεδρικό στην Ιταλία, στο Ορβιέτο. Φυτρώνει σε ξερή γη, από τον Ιεσσαί που εικονίζεται ως κοιμώμενος νεκρός, φθάνοντας μέχρι τον ουρανό. Πάνω στους κλάδους στέκονται δεκάδες μορφές, προπάτορες, προφήτες, ενώ κάτω στη γη βαδίζουν Έλληνες φιλόσοφοι. Στον κορμό του δένδρου υπάρχει η βασιλική γενιά με πρώτο τον Δαβίδ πάνω από τον Ιεσσαί, μετά πιο πάνω τον Σολομώντα, και ούτω καθ’ εξής, ενώ στην κορυφή είναι η Παναγία και ο Ιησούς Χριστός. Το άνθος της γενιάς. Η σύναξη νοείται τελούμενη την Πεντηκοστή, ιδρυτική ημέρα της Εκκλησίας, αλλά και ταφική γιορτή…
Η παρουσία των φιλοσόφων υποδηλώνει ότι ο αρχικός χώρος όπου εντάχθηκε η σύνθεση ήταν ένα αυτοκρατορικό σχολείο, συνέχεια αυτού της Μαγναύρας: η Σχολή του αυτοκράτορα Θεοδώρου Β’ Λάσκαρη, την οποία οργάνωσε στον παλαιό ναό του προστάτη των βλαστών αγίου Τρύφωνος στη Νίκαια της Βιθυνίας περί το 1254/55. Από εκεί διαδόθηκε παντού, με πρώτο δείγμα στον ναό-μαυσωλείο της Αγίας Τριάδος Sopocani (δεκαετία 1260), αλλά το καλύτερο σωζόμενο παράδειγμα (σε γλυπτό) είναι στην Ιταλία, στον καθεδρικό ναό της Θεοτόκου του Ορβιέτο (1300/20). Η αρχέτυπη παράσταση είχε 81 μορφές (42 προπάτορες, 24 προφήτες, 12 φιλόσοφοι, 2 ευαγγελιστές, Θεοτόκος, Ιησούς Χριστός) και 18 σκηνές που αναπαριστούν σχετικές ιστορίες από την Παλαιά Διαθήκη, ένα σύνολο μύησης για τον ουρανό…
Η σύνθεση του γενεαλογικού δένδρου του Χριστού δίνοντας έμφαση στη βασιλική γενιά του Ισραήλ αποτελεί υπονοούμενο της αυτοκρατορικής δυναστείας του Βυζαντίου, του νέου Ισραήλ, όπως αυτοπροσδιοριζόταν. Μια δυναστεία που έλαμπε σε όλη τη Γη. Εξαπλώνοντας βέβαια και το ελληνικό πνεύμα.
Με βάση τη θεωρία του αγίου Ιουστίνου περί «σπερματικού λόγου», η Αρχαία Γνώση των φιλοσόφων και η Εβραϊκή Εμπειρία θεοπτίας από πατέρα σε παιδί, των πατριαρχών, προπατόρων και προφητών του Ισραήλ είχαν κοινή ρίζα. Την εμπειρία της Ημέρας τού εκ της Ρίζης Ιεσσαί απογόνου του βασιλέα Δαβίδ συμπληρώνουν τα κοσμικά γράμματα.
Οι μορφές των Ελλήνων φιλοσόφων καλύπτουν χίλια χρόνια πρότυπης ελληνικής γραμματείας. Αρχηγός είναι ο Όμηρος, ο γενάρχης της ελληνικής παιδείας. Ακολουθούν ο Σωκράτης, ο μέγιστος των παιδαγωγών, η μυστική Σίβυλλα, ο νομοθέτης Σόλων. Έπονται σχολάρχες σχολών: Αριστοτέλης, κυρίαρχος στο Βυζάντιο, Πυθαγόρας, Πλάτων και στωικός Κλεάνθης. Και τέσσερις επίγονοι: γιατρός Γαληνός, φαρμακοποιός Διοσκουρίδης, ιερέας του Απόλλωνα Πλούταρχος, ο πρώτος ανθρωπολόγος, και Εβραίος λεβίτης Φίλων, αυτός που έφερε την εβραϊκή εμπειρία να διατυπωθεί με τον ελληνικό λόγο. Πρόκειται για μια κατάταξη απαραίτητη σε έναν υγιή ανθρωπισμό που θέλει να ελέγχει το πανανθρώπινο θρησκευτικό και γνωστικό φαινόμενο. Το καταπληκτικό είναι ότι στο Ορβιέτο αναγνωρίζονται τα αυθεντικά αρχαία πορτρέτα των φιλοσόφων! Πρώτο και καλύτερο αυτό του Σωκράτη. Πώς και γιατί είναι μια ολόκληρη ιστορία…
Εκτός από το Ορβιέτο, που αξίζει μία στάση, μέσον Ρώμης και Φλωρεντίας, για να δει κανείς τον λαμπρό Καθεδρικό, ενδιαφέρουν οι μονές Λαύρας και Δοχειαρίου Αγίου Όρους, κι άλλες στους Αγίους Αποστόλους Θεσσαλονίκης, στην Τσαριτσάνη Λάρισας, στο Μπάτσκοβο (Πετριτζός) και Αρβανάσι Βουλγαρίας, όπως και στο Ιάσιο Μολδαβίας και τα καταπληκτικά μοναστήρια της Μπουκοβίνας (Σουτσεάβα, Βορονέτς, Μολντοβίτσα κ.τ.λ.). Και μια τελευταία, που θα ήθελα να δω: Μόσχα, Κρεμλίνο, Ναός Ευαγγελισμού. [Βλ. Google: academia.edu + gouloulis].
Ορβιέτο, Καθεδρικός: Διακρίνεται δίπλα στον κοιμώμενο Ιεσσαί ο Όμηρος. Επάνω: Γαληνός, Σίβυλλα, Πλάτων, Πλούταρχος.
Ορβιέτο, Καθεδρικός: Διακρίνεται δίπλα στον κοιμώμενο Ιεσσαί ο Σωκράτης και μετά ο Πυθαγόρας. Επάνω: Διοσκορίδης (σκελετός), Σόλων, Κλεάνθης, Φίλων.
