Της Λίτσας Ι. Χατζηφώτη, αρχαιολόγου
Με τραγικό τρόπο ήλθε στην επικαιρότητα αυτές τις ημέρες η ιστορική Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου της Βαρνάκοβας στη Φωκίδα μετά την καταστροφή της από τρομακτική πυρκαϊά που ξέσπασε το μεσημέρι της 29ης Ιανουαρίου 2017. Μόνον οι δύο ναοί του συγκροτήματος σώθηκαν, όπως επίσης η εικόνα της Παναγίας, το παλλάδιο της Μονής και τα τίμια λείψανα. Από την καταστροφή καταστράφηκε και το αρχείο της Μονής, η οποία είναι η πέμπτη κατά σειρά σε παλαιότητα της Ελλάδος. Η Βαρνάκοβα καταστράφηκε λόγω του εύφλεκτου υλικού, του ξύλου, με το οποίο σε πολλά σημεία ήταν από αιώνες κατασκευασμένη. Η αφοσίωση των μοναζουσών της δεν έφτασαν για να τη θωρακίσουν, ούτε και οι υπεράνθρωπες προσπάθειες των πυροσβεστών να τη σώσουν.
Η Μονή Βαρνάκοβας δεν γνωρίζω πόσο γνωστή είναι στο κοινό που περιορίζεται σε γνώσεις στα μέσα ενημέρωσης, άποψη που αρύεται από τη γενικότερη σημερινή κατάσταση στον τόπο μας. Οπωσδήποτε η γνώση του παρελθόντος ενός έθνους από τους κληρονόμους του είναι πολλαπλά πολύτιμη και χρήσιμη. Όταν, μάλιστα, το έθνος αυτό είναι το ελληνικό, η ιστορία του οποίου συνδέεται άμεσα με την Ορθοδοξία, γίνεται ακόμα περισσότερο πολύτιμη. Η παρουσία τόσων θησαυρών στα μουσεία, τις βιβλιοθήκες και στις συλλογές, επίσημες και ανεπίσημες, όλου του κόσμου δηλώνει ακριβώς αυτή την αξία. Πάντως, για τη συμβολή της στην Επανάσταση του 1821 η Μονή καταγράφηκε στην Ιστορία ως «Αγία Λαύρα της Ρούμελης».
Ιδρύθηκε σε χαμηλή κορφή των Βαρδουσίων, ύψους οκτακοσίων μέτρων, στη νοτιοδυτική περιοχή της Φωκίδας. Αγναντεύει ολόγυρα την ορεινή περιοχή κυκλωμένη από δάση δρυών και αγριοκαστανιών. Το όνομα Βαρνάκοβα έχει πολλές ερμηνείες, ίσως να είναι σλαβικής προέλευσης. Αρχικά ήταν αφιερωμένη στο Γενέθλιο της Θεοτόκου. Με τον χρόνο επικράτησε η εορτή της Κοιμήσεως.
Για τη συμβολή της στην Επανάσταση του 1821 η Μονή καταγράφηκε στην Ιστορία ως «Αγία Λαύρα της Ρούμελης».
Το καθολικό της οικοδομήθηκε το 1077 από τον κτίτορά της, μοναχό Αρσένιο, μετέπειτα Όσιο Αρσένιο τον Βαρνακοβίτη, που καταγόταν από την Καρυά, χωριό της περιοχής. Ο Όσιος κοιμήθηκε το 1111 και η μνήμη του τιμάται στις 8 Μαΐου. Ο δεύτερος ναός, μεγαλοπρεπέστερος, οικοδομήθηκε το 1148, πληροφορεί τον προσκυνητή επιγραφή του 12ου αιώνα υπεράνω της πύλης από τον νάρθηκα προς τον κυρίως ναό.
Μετά την πτώση της Βασιλεύουσας το 1204, η Μονή υπαγόταν στο Δεσποτάτο της Ηπείρου. Δύο από τους Δεσπότες του έγιναν μοναχοί εκεί και τάφηκαν μέσα στον ναό. Τους τάφους ανακάλυψε, το 1919, ο Αναστάσιος Ορλάνδος και σώζονται οι επιτύμβιες πλάκες.
Το καθολικό ανατινάχθηκε από τους Τούρκους στη διάρκεια της Επαναστάσεως και όσων ακολούθησαν την έξοδο του Μεσολογγίου σε εκδίκηση για την προσφορά της προς τους άμαχους και τους πολεμιστές. Ανεγέρθηκε έπειτα από λίγα χρόνια με ελάχιστες διαφορές από τον προηγούμενο, τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, στις ίδιες διαστάσεις. Μόνο ο εξωνάρθηκας είναι του 1229. Θαυμάσιας τέχνης μαρμαροθετήματα στο δάπεδο ανάγονται στον 11ο αιώνα. Είναι το μόνο διακοσμητικό στοιχείο που διασώθηκε από τον αρχικό ναό και ελάχιστες από τις παλαιές τοιχογραφίες.
Δεν γνωρίζουμε εμείς ακριβώς τη στιγμή που καταστράφηκε τι περιείχε το αρχείο της Μονής. Γνωρίζουμε, όμως, κατ’ αρχάς ότι στα Γενικά Αρχεία του Κράτους υπάρχει ο φάκελος της Μονής Βαρνάκοβας με αριθμό 96 με 112 έγγραφα, που χρονολογούνται στην περίοδο 1834-1857. Στη βιβλιοθήκη της, όπως αναφέρει ο Ευ. Π. Λέκκος, περιέχονταν «1.467 βιβλία ποικίλου περιεχομένου: θεολογικά, ιστορικά, φιλολογικά, νομικά, φιλοσοφικά, ιατρικά, γεωγραφικά κ.λπ., ενώ πάμπολλα είναι τα σωζόμενα έγγραφα: ελληνικά, βενετικά, τουρκικά και ρωσικά, αρκετοί κώδικες και 59 κατάστιχα. Σώζεται και ιδιόγραφο γράμμα του Αθανασίου Διάκου με ημερομηνία 28 Μαρτίου 1821, αναφερόμενο στην ενίσχυση 200 ανδρών του, εκ μέρους της Μονής, με πολεμοφόδια και τρόφιμα» («Τα Μοναστήρια του Ελληνισμού», Εκδόσεις Ιχνηλάτης, τ. Α΄, σ. 258).
Ψάχνοντας στη βιβλιοθήκη της Ιεράς Συνόδου βοηθήματα για τούτο το σημείωμα, ο φίλος και συνάδελφος Γ. Τσούτσος μού έδωσε ένα πολύτιμο μικρό πόνημα του Διογένους Α. Ξαναλάτου με τίτλο «Ανέκδοτα Έγγραφα της εν Δωρίδι Ιεράς Μονής Βαρνάκοβας» του 1939. Πολύτιμο κείμενο πενήντα τεσσάρων σελίδων, στο οποίο παρουσιάζονται μερικά από τα έγγραφα της Μονής. Το παλαιότερο είναι του 1688 και το νεότερο του 1844.
Το σύνολο των εγγράφων αυτών αναφέρονται στην κτηματική περιουσία της Μονής και, όπως έγραφε ο ίδιος στην εισαγωγή του, είναι πολύ βασικά, τουλάχιστον για την περιουσιακή κατάστασή της, που ήταν τεράστια και, εκτός από τη Δωρίδα και τη Ναυπακτία, εκτεινόταν και στην Πελοπόννησο και μαρτυρεί τη σημασία που είχε η Βαρνάκοβα σ’ αυτή τη γωνιά της Ελλάδος κατά την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία. Προσέθετε, μάλιστα, ότι, όπως αποδεικνύεται από τα έγγραφα που δημοσιεύει, η Μονή υπήρξε κέντρο του Ελληνισμού της Στερεάς Ελλάδος και γι’ αυτό, εκτός του ότι ήταν και πνευματικό κέντρο, «αξίζει παντός σεβασμού και υποστηρίξεως και ταυτοχρόνως και καλής διοικήσεως, καθ’ ότι έως σήμερον ακόμη η επιρροή της είναι μεγίστη επί του λαού των πέριξ χωρίων και το μοναδικόν μέρος συγκεντρώσεώς των εκάστην 15ην Αυγούστου». Η πνευματική προσφορά συμπεριλαμβάνει την διατήρηση σχολείου. Αναφέρεται ότι μεταξύ άλλων μαθήτευσε εκεί ο μετέπειτα Όσιος Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός ο επιφανής διδάσκαλος του Γένους και σθεναρός αγωνιστής της Ορθοδοξίας.
Από τα έγγραφα που δημοσιεύει ο Ξανάλατος (παρενθετικά αναφέρουμε ότι ήταν Γυμνασιάρχης Σχολής Μέσης Εκπαιδεύσεως στην Καβάλα και διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μονάχου), φαίνεται ότι η κατάσταση της Βαρνάκοβας δεν ήταν και πολύ ευχάριστη κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας αλλά ήταν ακόμα χειρότερη επί Τουρκοκρατίας. Σημείωνε ότι το τουρκικό κράτος, προκειμένου να παρακολουθεί και να ελέγχει τους όρους της ιδιοκτησίας, συνέταξε αμέσως κτηματολόγιο, όπου αναγράφονταν τα σύνορα και η ποσότητα των κτημάτων κάθε ιδιοκτήτη, φεουδάρχη, τεμένους ή μονής.
Ενδιαφέροντα είναι και τα έγγραφα που αναφέρονται στην προσφορά της Μονής σε χρήματα, ζώα, τη συμμετοχή των μοναχών με τα όπλα μετά χείρας σε διάφορες μάχες κ.λπ. Σε σχέδιο αναφοράς προς τον Όθωνα του ηγουμένου Κοσμά Θεοχάρη με χρονολογία 1837 σημειώνεται ότι, αν και από το 1830 έστειλαν αναφορές και δικαιολογητικά, δεν έλαβαν αποζημίωση, αριστείο ή απάντηση και ζητούν βοήθεια από τον βασιλέα. Στις 25 Απριλίου 1838 εκείνος επιφόρτισε την επί των Στρατιωτικών Γραμματεία του Βασιλείου της Ελλάδος να απονείμει στον ηγούμενο Κοσμά «ως εντίμως μεθέξαντα του υπέρ της ανεξαρτησίας της Ελλάδος ηρωικού αγώνος το συσταθέν την 18/30 Σεπτεμβρίου 1835 χάλκινο παράσημον» μαζί με το Δίπλωμα…
Είναι περίεργο, και το σημειώνω, ότι σε κάποιες σελίδες θρησκευτικού περιεχομένου αναγράφεται: «Ανάμεσα στα αξιοθέατα του Μοναστηριού περιλαμβάνεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας…». Ανάλογα με την οπτική γωνία του καθενός… Πάντως, η θαυματουργή εικόνα της Βαρνάκοβας, στην οποία αμέτρητοι Χριστιανοί προσευχήθηκαν στην Παναγία, μαρτυρούν θαύματα, τα οποία καταγράφονται από τις μοναχές σε βιβλία. Το πλέον συνταρακτικό είναι το γεγονός που συνέβη την ώρα που τορπιλιζόταν το εύδρομο «Έλλη», ανήμερα Δεκαπενταύγουστο, στην Τήνο, και μαρτυρείται από πολλούς αυτόπτες μάρτυρες. Η εικόνα φέρει στο πρόσωπο ράγισμα το οποίο προκλήθηκε από τοπικό σεισμό εκείνη ακριβώς την ώρα και θεωρήθηκε κακό προμήνυμα!
