Ολοκληρώθηκαν το Σάββατο 24 Οκτωβρίου οι εργασίες του Δ’ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, με θέμα τον «Ελληνικό και Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό» στο συνεδριακό χώρο της Στοάς του Βιβλίου. Στη δεύτερη συνεδρία με προεδρεύουσα την κ. Στέλλα Πριοβόλου, Ομότιμη Καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, συμμετείχαν οι παρακάτω εισηγητές:
Ο κ. Αλφρέδος Σταϊνχάουερ, ερευνητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ανέπτυξε το θέμα: «Η πολιτική οικονομία ως θεοκρατία: η σύσταση μιας νέας επιστήμης στο γαλλικό Διαφωτισμό». Ο εισηγητής ανέφερε ότι «…σήμερα κυριαρχεί η αντίληψη μιας ακατάλυτης σύγκρουσης μεταξύ του διαφωτιστικού προτάγματος και της θρησκείας. Όμως μια τουλάχιστον περίπτωση αποκαλύπτει μια βαθύτερη σχέση μεταξύ των δύο. Στην περίπτωση των φυσιοκρατών, οι οποίοι επιτέλεσαν καταλυτικό ρόλο στη σύσταση της οικονομικής επιστήμης, το θεολογικό επιχείρημα καθίσταται μέρος του διαφωτιστικού λόγου».
Ο δεύτερος εισηγητής κ. Κωνσταντίνος Πέτσιος, καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου των Ιωαννίνων, παρουσίασε το θέμα: «Η έννοια και το περιεχόμενο της «Μεταφυσικής» στο Νεοελληνικό Διαφωτισμό: πηγές και φιλοσοφικά ρεύματα». Ο ομιλητής τόνισε ότι «από την μελέτη των πηγών διαπιστώνουμε ότι στη φιλοσοφική σκέψη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ο όρος Μεταφυσική νοηματοδοτείται από δύο θεμελιώδη ρεύματα ιδεών: κατ’αρχήν από την αριστοτελικής αφετηρίας υστερομεσαιωνική αντίληψη που κωδικοποιείται με το έργο του Edmundus Purchotius και απηχείται στη φιλοσοφική σύνθεση του Βικεντίου Δαμοδού, και, περί τα μέσα του 18ου αιώνα, από το Metaphysicae Opus του Christian Wolff».
Ο κ. Χαράλαμπος Μηνάογλου, Δρ. Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, παρουσίασε το θέμα: «Διαφωτιστικός αποκρυφισμός: ο μεταφυσικός ορθολογισμός του ευρωπαϊκού δεκάτου ογδόου αιώνα». Με την εισήγησή του παρουσίασε ιστορικές πηγές οι οποίες αναδεικνύουν ότι το έργο πολλών διαφωτιστών που είχαν σχέση με τον παγανισμό και τον αποκρυφισμό, είχε ως ευρύτερη συνέπεια να στραφεί εναντίον του χριστιανισμού άλλοτε έντονα και άλλοτε ήπια και να απορρίψει τον χριστιανισμό. Στις αρχές και στα μέσα του 18ου αιώνα, με αποκρυσταλλωμένο το έργο των διαφωτιστών, ο γνωστός καμπαλιστής Σπινόζα μιλά για την απάτη της Θρησκείας, αρνείται τον χριστιανισμό και για να αποδοθεί αντικειμενικότητα στο έργο του, αργότερα εκφράζονται απόψεις εναντίον του Ιουδαϊσμού και του Μουσουλμανισμού αν και το κοινό της εποχής ήταν κυρίως χριστιανοί τουλάχιστον κατ’ επίφασιν… Μέσα από τα ιστορικά έργα φιλοσόφων και καμπαλιστών καθρεφτίζεται η άποψη ότι καμία από τις τρεις μεγάλες θρησκείες δεν κατέχει την Αλήθεια ή ότι και οι τρεις θρησκείες κατέχουν την Αλήθεια όχι όμως την απολυτότητά της αλλά μέρος της.
Ο κ. Αστέριος Αργυρίου, Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου, παρουσίασε το θέμα: «Σημεία επαφής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και της νεοελληνικής εσχατολογικής και αποκαλυπτικής σκέψης», επικεντρώνοντας τo ενδιαφέρον του στην εσχατολογική και αποκαλυπτική σχέση. Με τη βοήθεια μερικών παραδειγμάτων παρμένων από κείμενα της γραμματείας που την εκφράζει, ανέδειξε ότι ο διαχωρισμός μεταξύ νεωτεριστών και συντηρητικών λογίων κατά την περίοδο του νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι μάλλον τεχνητός και δεν εκφράζει την πολύπλοκη πραγματικότητα… «Αυτό το πνευματικό κίνημα είναι ευρύτατο και κάθε προσέγγισή του με κριτήρια ιδεολογικά της δικής μας εποχής αποβαίνει μονομερής και επιβλαβής».
Μετά τη συζήτηση και το σύντομο διάλειμμα επαναλήφθηκαν οι εργασίες με ομιλητή τον Πρωτοπρεσβύτερο κ. Γεώργιο Μεταλληνό, Ομότιμο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο ομιλητής είχε ως θέμα: «Ο Βολταίρος– Προσωποποίηση του άθεου Διαφωτισμού για τους παραδοσιακούς Ορθοδόξους». Ο π. Γεώργιος εστίασε την προσοχή του σε συγγραφείς όπως τον Βολταίρο, τον Αγάπιο Κολλυβά Παπαντωνάτο, τον Ευγένιο Βούλγαρη, το Νικηφόρο Θεοτόκη, τον Αθανάσιο Πάριο, δείχνοντας τα νέα ρεύματα της Ευρωπαϊκής κοινωνίας, που μέσω της Γαλλικής Επανάστασης και των πολιτικών διαπλοκών της προωθούνταν ακάθεκτα στην «καθ’ ημάς Ανατολή». Το πνεύμα του Διαφωτισμού μέσω εκείνων των λογίων, που ταυτίζονταν με την Ευρώπη, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, διείσδυσε αλλοιωτικά στην ελληνική κοινωνία, αφού πρώτα αλώθηκε ο χώρος της διανόησης και της πολιτικής, διαμορφώνοντας, διά της παιδείας, μία εθνική συνείδηση, πλήρως αποστασιοποιημένη από τις προγονικές ρίζες και με σαφή αντιβυζαντινισμό, αφού κύριο συστατικό του «Βυζαντίου» είναι η Ορθοδοξία, που διαφοροποιεί ριζικά την Δύση από την Ρωμαϊκή Ανατολή.
Ο κ. Ιωσήφ Βιβιλάκης, καθηγητής Θεατρολογίας, ανέπτυξε το θέμα: «Το δράμα ως χρηστικό εργαλείο ποιμαντικής». Ο ομιλητής εξέτασε τη σπουδαιότητα της σύνθεσης δράματος σε ορθόδοξο περιβάλλον από κληρικούς με σκοπό την πληροφόρηση και την διαπαιδαγώγηση του εκκλησιαστικού πληρώματος. Το θέατρο ως σκηνική πρακτική συνεχίζει κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας να θεωρείται προβληματικό για τον χριστιανικό πληθυσμό, ωστόσο το δράμα ως είδος στα μισά του 18ου αιώνα λογίζεται ωφέλιμο και αξιοποιείται από λόγιους, κύκλους του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την εδραίωση της ορθής πίστης, την επανασύνδεση με την αρχαιότητα και τη διάπλαση αυτοσυνειδησίας της ορθόδοξης κοινότητας σε μια πολυθρησκευτική αυτοκρατορία.
Ο κ. Βασίλειος Μακρίδης, καθηγητής Θρησκειολογίας στο Πανεπιστήμιο του Erfϋrt, ανέπτυξε το θέμα: «Yπάρχει ανάγκη και δυνατότητα θετικής αξιολόγησης του Διαφωτισμού από Ορθόδοξη σκοπιά; Κριτικές παρατηρήσεις και προτάσεις». Ο ομιλητής ανέδειξε στην εισήγησή του την ανάγκη και τη δυνατότητα να γίνει μια θετική αξιολόγηση του Διαφωτισμού από Ορθόδοξη σκοπιά, όχι τόσο με βάση τις παλαιότερες εμπειρίες στον ελληνικό χώρο, αλλά με βάση τις σημερινές συνθήκες. Υπάρχει ανάγκη, ανέφερε, υπέρβασης του διχαστικού λόγου σχετικά με την αντίθεση Ανατολής – Δύσης χωρίς να παραγνωριστούν οι διαφορές μεταξύ τους.
Στην εισήγηση με θέμα: «Δαιμονοποίηση, αποθέωση και παρακμή του Ευρωπαικου ορθολογισμού – πολιτισμικές παρενέργειες», ο κ. Απόστολος Νικολαΐδης, καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπογράμμισε ότι «το βασικό χαρακτηριστικό του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού είναι η αποκατάσταση της θέσης και του ρόλου του ορθολογισμού, ο οποίος κατά το παρελθόν ιδιαίτερα στα χρόνια του ευρωπαϊκού μεσαίωνα, όχι απλώς είχε υποβαθμιστεί αλλά και κακοποιηθεί, κυρίως από την πλευρά της Ρωμαιοκαθολικής θεολογίας και Εκκλησίας. Είναι αυτό που χαρακτηρίζουμε ως δαιμονοποίηση του ορθού λόγου. Στην προσπάθειά του αυτή ο Διαφωτισμός οδήγησε τα πράγματα στα άκρα, όταν δεν αποθέωσε απλά και μόνο τον ορθό λόγο και το ρόλο της επιστήμης και το ρόλο της τεχνολογίας αλλά δημιούργησε όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την κυριαρχία του λεγόμενου κοινωνικού ορθολογισμού που συμπεριφέρθηκε και συμπεριφέρεται ως θρησκευτικό υποκατάστατο, με συνέπειες που δεν αφορούν μόνο στο χώρο της φιλοσοφίας, της διανόησης, της Ηθικής, ακόμα και της θρησκευτικότητας του Ευρωπαίου…».
Ο κ. Χρήστος Γιανναράς, Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, αναφέρθηκε στην ανάγκη που υπάρχει στην εποχή μας ν ’αξιολογηθούν από την Ορθόδοξη Εκκλησία οι συνέπειες του Διαφωτισμού. «Σήμερα όπου η πολιτική δρα αυτονομημένα από την κοινωνία. Σήμερα όπου οι ιδιωτικοί οίκοι αποφασίζουν για τις τύχες των ανθρώπων και το συνολικό οικοδόμημα των διακηρύξεων του Διαφωτισμού τρίζει, πρέπει να επανεξεταστεί το ζήτημα του πώς θα υπηρετηθούν οι ανθρώπινες ανάγκες και όχι απλά ιδεολογήματα που σε ακραίες καταστάσεις δεν μπορούν να βρουν εφαρμογή. Πρωτεύει η θεραπεία της ανθρώπινης ανάγκης».
Το απόγευμα επαναλήφθηκαν οι εργασίες με την τρίτη Συνεδρία υπό την προεδρία του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Δημητριάδος και Αλμυρού κ. Ιγνατίου, Προέδρου της Ε.Σ.Ε Πολιτιστικής Ταυτότητος.
Ο κ. Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Δρ. Ιστορίας της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών καθώς και Πρόεδρος της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών – Βελεστίνου Ρήγα, τόνισε στην ανακοίνωσή του ότι «για την επιτυχή συγκρότηση των επί μέρους του στρατηγικού σχεδίου της επανάστασής του, ο Ρήγας έκανε σύνθεση στοιχείων από τον Ελληνικό και τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Δεν αγκιστρώθηκε φανατικά σ’ ένα εξ αυτών, όπως συνήθως οι περισσότεροι των σκλαβωμένων Ελλήνων, αλλά χρησιμοποίησε συνθετικά τα κατάλληλα στοιχεία εξ αυτών. Κι αυτό διαπιστώνεται από την διερεύνηση των επί μέρους του στρατηγικού σχεδίου της Επανάστασής του».
Ο κ. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής της Ε.Σ.Ε. Πολιτιστικής Ταυτότητος ανέφερε μεταξύ άλλων, για τον Βελεστινλή: «Ο Ρήγας μπορούμε να πούμε ότι δεν ήταν υποχρεωτικά διαφωτιστής. Η διαχρονική θεώρηση, εξάλλου, του πολιτιστικού περιβάλλοντος δεν περικλείει μόνο την κλασσική αρχαιότητα – όπως θα έκαναν οι Διαφωτιστές – αλλά και το χριστιανικό Βυζάντιο, ακόμη και τη ζωή εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας».
Ο κ. Χάρης Μελετιάδης, καθηγητης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο ανέπτυξε το θέμα: «Αλέξανδρος και Νικόλαος Μαυροκορδάτος: Κείμενα πολιτικής φιλοσοφίας». Ο ομιλητής ανέφερε πως «στην περίπτωση των πρώτων Μαυροκορδάτων το προσωπικό ύφος τους, καθιστά παραδειγματικά τα κείμενά τους ως ασκήσεις ενός πρόδρομου πολιτικού νατουραλισμού που επιδιώκει συστηματικά την ακριβή, τη ρεαλιστική αποτύπωση της σκέψης και της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας μέσα σ’ ένα διεθνοποιημένο και εγχώριο περιβάλλον, όπου οι πολιτικές, οι κοινωνικές, οι οικονομικές σχέσεις πιέζουν και ωθούν προς κατευθύνσεις συχνά άδηλες, τις οποίες όμως εναπόκειται στη γλώσσα να φωτίσει».
Ο Δρ. Ιστορίας Δημήτριος Μεταλληνός, διδάσκων στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, παρουσίασε στην εισήγησή του το θέμα: «Ιωάννης Καποδίστριας και Γαλλικός Διαφωτισμός», αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Ο Καποδίστριας δεν μισεί την Ευρώπη και τον πολιτισμό της. Αντίθετα τον αγαπά και για τον λόγο αυτό την ευεργετεί. Σπουδάζει στην Πάδοβα, ομιλεί και γράφει στην γαλλική, ζει την σημαντικότερη περίοδο της ζωής του στην Ευρώπη. Όμως δεν εξευρωπαΐζεται, δεν ‘’διαφωτίζεται’’. Επιθυμεί και αναγνωρίζει τον διαφωτισμό που πραγματικά φωτίζει την ανθρώπινη ύπαρξη και όχι τον διαφωτισμό των παθών, που δημιούργησε ένα παράλογο, δηλαδή χωρίς ορθό λόγο, ευρωπαϊκό ‘’διευθυντήριο’’, που καθορίζει μέχρι σήμερα τις τύχες της Ευρώπης».
Ο κ. Δημήτριος Γόνης, Ομότιμος καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ανέπτυξε το θέμα: «Ιβάν Σελιμίνσκι, ένας Βούλγαρος Ελληνιστής, οπαδός του Διαφωτισμού». Ο ομιλητής ανέφερε ότι: «το συγγραφικό έργο του Ιβάν Σελιμίνσκι είναι τρομερό σε όγκο και σε ποικιλία θεμάτων και σε γενικές γραμμές ανέκδοτο στην πρωτότυπη ελληνική του μορφή. Ο Ι. Σελιμίνσκι μετέφραζε από την γαλλική στην ελληνική διότι ήταν άριστος γνώστης της γαλλικής γλώσσας. Οι μεταφράσεις του δεν αποτελούσαν κοινή απασχόληση, αλλά μια λειτουργία στο χώρο της παιδείας και της κοινωνίας. Ο Σελιμίνσκι αφιερώνει αρκετές σελίδες του έργου του στον αγώνα του κατά των δεισιδαιμονιών του λαού».
Ο Δρ. Κωστής Κοκκινόφτας, ερευνητής στο Κέντρο Μελετών της Ιεράς Μονής Κύκκου, ανέπτυξε το θέμα: «Κύπριοι λόγιοι και εκδοτική δραστηριότητα στα τέλη του 18ου – αρχές 19ου αιώνα». Ο ομιλητής ανέφερε πως «στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα αρκετοί Κύπριοι λόγιοι δραστηριοποιήθηκαν στον τομέα της ίδρυσης των σχολείων, όπως στο αρχιεπισκοπικό μέγαρο στη Λευκωσία και σε αρκετές από τις μεγάλες μονές του νησιού, καθώς και στον τομέα της έκδοσης βιβλίων πνευματικής οικοδομής, ακολουθιών, συναξαρίων και παρακλητικών κανόνων Κυπρίων Αγίων, με σκοπό τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων και την στερέωση των υπόδουλων Χριστιανών στην ορθόδοξη πίστη. Τα έντυπα αυτά, μέσω του δικτύου της Κυπριακής Εκκλησίας, κατέληγαν στους ναούς των χωριών και των πόλεων του νησιού και συνέτειναν ώστε να ανανεωθεί το ενδιαφέρον των κατοίκων για την πατερική διδασκαλία, την τοπική αγιολογία, την λειτουργική ζωή καιτην εκκλησιαστική ιστορία».
Η τελευταία εισήγηση είχε ως θέμα: «Δύο αξιοσημείωτα ζητήματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού: α) Η υπεράσπιση Γερμανών και Πολωνών λογίων Ιουδαίων, κατηγόρων του Βολταίρου από τον Νικηφόρο Θεοτόκη και β) Ο αντιϊουδαϊσμός του Βολταίρου». Η κ. Μαρία Μαντουβάλου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών υπογράμμισε ότι: «Ο Νικηφόρος Θεοτόκης που συνηγορεί στις επιστημονικά τεκμηριωμένες αιτιάσεις των Ιουδαίων στο πρόσωπο του Βολταίρου, αποδεικνύεται με την πράξη του αυτή πραγματικός φωτισμένος και όχι ψευδώνυμος Διαφωτιστής. Βεβαίως οι Ιουδαίοι που αποστομώνουν τον Βολταίρο σ’αυτές τις επιστολές, έχουν διαπιστώσει, όπως προκύπτει από έρευνά μας, ότι ο πρωταγωνιστής στη μάχη για την ανεξιθρησκεία Βολταίρος αποδεικνύεται οπαδός του αντιδιαφωτισμού, αφού στα ‘’φιλοσοφικά’’ του έργα είναι πλήθος οι μειωτικές αναφορές για τους Εβραίους».
Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Δημητριάδος και Αλμυρού κ. Ιγνάτιος, Πρόεδρος της Ε.Σ.Ε. Πολιτιστικής Ταυτότητος, ευχαρίστησε τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμο και τα μέλη της Δ.Ι.Σ., τα μέλη της Ε.Σ.Ε. Πολιτιστικής Ταυτότητος, τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο αυτής κ. Κωνσταντίνο Σβολόπουλο, τον Πρόεδρο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας κ. Γεώργιο Μπαμπινιώτη και τους συνεργάτες του, τον Μητροπολίτη Πειραιώς κ. Σεραφείμ και τον αξιότιμο κύριο Αλέξανδρο Κατσιάρα για την προβολή του Συνεδρίου από τους Ραδιοφωνικούς Σταθμούς της Ι.Μ. Πειραιώς και της Εκκλησίας της Ελλάδος αντιστοίχως, καθώς και όλους τους εισηγητές με τις πρωτότυπες εισηγήσεις τους.
Ανακοίνωσε ακόμη, ότι το θέμα του Ε΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου που θα λάβει χώρα το 2016, είναι: «Η εξωτερική πολιτική και ο φιλελληνισμός κατά την Ελληνική Επανάσταση». Τέλος, αναφέρθηκε στην έκδοση των Πρακτικών του Γ’ Επιστημονικού Διεθνούς Συνεδρίου «Ορθόδοξη Εκκλησία και διαφύλαξη της Εθνικής Ταυτότητος. Νεομάρτυρες, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός- Επαναστατικά κινήματα». Ο τόμος διατίθεται κεντρικά από τις εκδόσεις ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ καθώς και σε κάθε βιβλιοπωλείο.
