Tου Massimo Faggioli*
H Καθολική Εκκλησία αντιμετωπίζει τη σοβαρότερη κρίση της μέσα σε 500 χρόνια. Στους τελευταίους μήνες, ένα νέο κύμα αποκαλύψεων σεξουαλικής κακοποίησης σοκάρισε τον κόσμο. Από την Αυστραλία μέχρι τη Χιλή κι από τη Γερμανία μέχρι τις Ηνωμένες Πολιτείες, τρομακτικές αναφορές αποκάλυψαν χιλιάδες περιπτώσεις κακοποίησης παιδιών από μέλη του κλήρου.
Μια έκθεση ενός σώματος ενόρκων στις ΗΠΑ τεκμηριώνει ότι 1.000 παιδιά κακοποιήθηκαν από 300 ιερείς μόνο στην πολιτεία της Πενσυλβάνια και επί επτά δεκαετίες.
Το νέο κύμα αποκαλύψεων το 2018 ήταν ανησυχητικό όχι μόνο επειδή έδειχνε την επιμονή της κακοποίησης αλλά και επειδή εμπλέκονταν ανώτεροι αξιωματούχοι της εκκλησίας στην κακοποίηση και την κάλυψή της. Ο καρδινάλιος Theodore McCarrick, ο πρώην αρχιεπίσκοπος της Ουάσιγκτον, παραιτήθηκε από το Κολλέγιο των Καρδιναλίων τον Ιούλιο, όταν εμφανίστηκαν αξιόπιστες κατηγορίες ότι είχε κακοποιήσει σεξουαλικά έναν ανήλικο και παρενοχλούσε μαθητές σε σεμινάρια που εποπτεύει.
Οι αποκαλύψεις για τον McCarrick ήταν ιδιαίτερα ανησυχητικές επειδή ο πρώην αρχιεπίσκοπος είχε διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στην απάντηση της Καθολικής Εκκλησίας στο τελευταίο σκάνδαλο της αμερικανικής σεξουαλικής κακοποίησης το 2002. Στα τέλη Αυγούστου, ο αρχιεπίσκοπος Carlo Maria Viganò, πρώην παπικός διπλωμάτης, δημοσιοποίησε μια επιστολή με την οποία κατηγορεί τον πάπα Φραγκίσκο ότι γνώριζε για χρόνια τις σεξουαλικές κακοποιήσεις του McCarrick και βοηθούσε στη συγκάλυψή τους. Ο Viganò κατέληξε καλώντας τον πάπα να παραιτηθεί. Η επιστολή του Viganò, και το ίδιο το σκάνδαλο, έστειλαν κύματα κρούσης σε έναν οργανισμό που είχε ήδη ραγίσει. Η εκκλησία είναι πικρά διχασμένη ανάμεσα σε μια προοδευτική και μια συντηρητική πτέρυγα.
Αυτός ο διχασμός είναι ιδιαίτερα έντονος στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου οι εξαιρετικά κινητοποιημένοι, νεο-παραδοσιακοί Καθολικοί υιοθέτησαν την έκκληση του Vigano για παραίτηση του Φραγκίσκου. Αυτή η πτέρυγα της εκκλησίας φοβόταν ήδη ότι ο Φραγκίσκος αποτελούσε μια προοδευτική απειλή για τις διδαχές της εκκλησίας σχετικά με τον γάμο και τη σεξουαλικότητα. Η επιστολή φάνηκε να δικαιώνει αυτή τη δυσπιστία, κατηγορώντας τον σημερινό παπισμό και τους υποστηρικτές του στην εκκλησία για εφησυχασμό προς αυτά που ο Viganò ονομάζει «φιλο-γκέι ιδεολογία» και «ομοφυλοφιλικά δίκτυα» μεταξύ των κληρικών. Κατά την άποψη του Viganò, αυτή ήταν η αιτία της κρίσης των κακοποιήσεων.
Εν τω μεταξύ, οι προοδευτικοί της Εκκλησίας υπερασπίστηκαν τον Φραγκίσκο ενάντια στους ισχυρισμούς αυτούς, αλλά χωρίς την αποφασιστικότητα εκείνων που ζητούν την παραίτησή του -εν μέρει επειδή θεωρούν επίσης ότι οι γενικές του επιδόσεις για την κρίση της σεξουαλικής κακοποίησης είναι αδύναμες. Σε απελπιστική ανάγκη θεσμικής μεταρρύθμισης και αντιμετωπίζοντας αυξανόμενα πολιτικά, θεολογικά και γεωπολιτικά ρήγματα, η εκκλησία δεν έχει βιώσει τόσο μεγάλη κρίση μετά την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση.
Σε αντίθεση με εκείνη του 16ου αιώνα, η σημερινή κατάσταση πιθανώς δεν θα οδηγήσει σε σχίσμα ή στην ίδρυση νέων Εκκλησιών. Αλλά για να κατανοήσουμε το μέγεθος και την πολυπλοκότητα του τι συμβαίνει τώρα, πρέπει να κοιτάξουμε πολύ πίσω, και σε μια αντίστοιχα σημαντική ρήξη.
Μία εκκλησία διαχασμένη Οπως και η Μεταρρύθμιση, η σημερινή κρίση εκτυλίσσεται σε ένα φόντο διάχυτης θεσμικής διαφθοράς. Τότε και τώρα, η θεσμική εκκλησία, και συγκεκριμένα ο παπισμός, απωθούσε βασικές μεταρρυθμιστικές προτάσεις κατά τις δεκαετίες πριν ξεσπάσει η κρίση. Στις αρχές του 15ου αιώνα, μετά από μια περίοδο σχίσματος, συγκλήθηκε μια σειρά συμβουλίων για την ενοποίηση της Καθολικής Εκκλησίας. Πρότειναν ένα σύστημα με το οποίο ένα συμβούλιο εκπροσώπων των τοπικών εκκλησιών θα παρείχε έλεγχο στην παπική εξουσία και διαφθορά. Αλλά ο παπισμός ήταν γρήγορος στο να δηλώσει ότι αυτό το δόγμα, γνωστό ως συμβιβασμός (conciliarism), είναι ασύμβατο με τον Καθολικισμό.
Αυτή η ανατροπή ήταν ένας παράγοντας που κατέστησε δυνατή τη διαφθορά στην εκκλησιαστική ηγεσία που είδε ο Μαρτίνος Λούθηρος όταν επισκέφθηκε τη Ρώμη το 1510. Οι πάπες της Αναγέννησης ενθάρρυναν τη μεταρρύθμιση, αλλά ποτέ μια μεταρρύθμιση που θα επεκτεινόταν στον παπισμό. Στα χρόνια μετά το τέλος του Δεύτερου Συμβουλίου του Βατικανό το 1962-1965, ο παπισμός απώθησε και πάλι τις μεταρρυθμίσεις. Το «Βατικανό ΙΙ» είχε τεράστιο αντίκτυπο στην κουλτούρα και τη θεολογία της εκκλησίας, συμπεριλαμβανομένης της αλλαγής της γλώσσας για τις μάζες από τα λατινικά στην καθομιλουμένη, και συμπεριλαμβάνοντας περισσότερο τους λαϊκούς και τους νέους στη ζωή της εκκλησίας. Ωστόσο, είχε πολύ λίγη επιτυχία στη μεταρρύθμιση της θεσμικής δομής της εκκλησίας και του παπισμού.
Αν και οι προτάσεις των επισκόπων του «Βατικανό ΙΙ» για ριζικές αλλαγές στη Ρωμαϊκή Κουρία (την κεντρική κυβέρνηση της εκκλησίας) ακούστηκαν προσεκτικά από τον Παύλο VI (ήταν κι ο ίδιος δημιούργημα της Ρωμαϊκής Κουρίας), αποφάσισε τελικά να αποσύρει την ατζέντα από το «Βατικανό ΙΙ». Η κρίση σεξουαλικής κακοποίησης σήμερα οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε 50 χρόνια απόρριψης οποιασδήποτε πρότασης για αποκέντρωση ή
εκσυγχρονισμό της Ρωμαϊκής Κουρίας από το παπικό γραφείο, η δομή της οποίας έχει αλλάξει ελάχιστα από την ίδρυσή της το 1588, αμέσως μετά το Συμβούλιο του Τρέντο. Παραμένει ένα σύστημα καριέρας χωρίς πραγματική λογοδοσία, όχι μόνο όσον αφορά την κρίση κακοποίησης αλλά και όσον αφορά την διακυβέρνηση και την ποιμαντική ηγεσία των τοπικών εκκλησιών που ανατέθηκαν στους επισκόπους.
Η Κουρία είναι επίσης σοβαρά υποχρηματοδοτημένη και δεν διαθέτει επαρκείς πόρους για τα καθήκοντα που πρέπει να εκτελέσει, συμπεριλαμβανομένης της επιλογής, του ελέγχου, του διορισμού και της εποπτείας ενός επισκοπάτου που αποτελείται σήμερα από περισσότερους από 5.000 Καθολικούς επισκόπους σε όλο τον κόσμο. Μέσα από μέτρα όπως η αποκέντρωση της διαδικασίας ακύρωσης του γάμου και ένα νέο σύνολο διαδικασιών για τις Συνόδους των Επισκόπων –όλα ως μέρος της ώθησης αυτού του παπισμού προς μια πιο «συνοδική», λιγότερο γραφειοκρατική και εξαρτώμενη από τη Ρώμη εκκλησία- ο πάπας Φραγκίσκος προσπάθησε εμφανώς να αλλάξει πορεία και επέτρεψε περισσότερη αποκέντρωση της εκκλησίας: Παραμένει να δούμε αν είναι πολύ αργά.
Μέχρι στιγμής, το παγκόσμιο επισκοπάτο δεν ήταν πρόθυμο να δεχθεί την προσφορά του Πάπα. Η πιο ορατή αλλαγή ήταν η απόφαση του Φραγκίσκου να δημιουργήσει περισσότερους καρδινάλιους (σε σύγκριση με το παρελθόν) οι οποίοι έχουν καταγωγή από τον αποκαλούμενο παγκόσμιο Νότο. Αλλά αυτή δεν είναι μια αλλαγή που μπορεί ή πρόκειται να επηρεάσει βραχυπρόθεσμα την κεντρική διακυβέρνηση της εκκλησίας στη Ρώμη. Η ευθραυστότητα που προκύπτει από έναν παπισμό και μια εκκλησία που αντιστέκονται στη θεσμική μεταρρύθμιση καθιστά ακόμη πιο επικίνδυνες τις θεολογικές διαμάχες. Την εποχή του Λούθηρου, η διαμάχη επικεντρώθηκε στον ρόλο της Γραφής στη θεολογική ζωή των Χριστιανών.
Σήμερα, οι Καθολικοί διχάζονται σχετικά με τις διδασκαλίες της Εκκλησίας για τη σεξουαλικότητα. Εξετάστε πρώτα τις απόψεις πολλών παραδοσιακών Καθολικών, ιδιαίτερα λαϊκών και κληρικών στις Ηνωμένες Πολιτείες, που στρέφονται προς περιοδικά όπως το First Things, τις απόψεις από το Καθολικό συγκρότημα μέσων μαζικής ενημέρωσης EWTN, τα blogs των παραδοσιακών και τις Καθολικές ομάδες πίεσης (λόμπι) όπως το Napa Institute. Τείνουν να βλέπουν την κρίση κακοποίησης ως προϊόν της σεξουαλικής επανάστασης της δεκαετίας του ’60 και της δεκαετίας του ’70, η οποία πιστεύουν ότι συνέβαλε στην κανονικοποίηση της κουλτούρας των ΛΟΑΤ εντός του κλήρου, μεταξύ άλλων εξελίξεων. Αυτή η πτέρυγα της εκκλησίας πιστεύει ότι η κρίση κακοποίησης θα υποχωρήσει μόνο αν η εκκλησία αντισταθεί απέναντι σε κάθε προσπάθεια επικαιροποίησης της επίσημης διδασκαλίας σε σεξουαλικά θέματα -ειδικά για την ομοφυλοφιλία.
Για πολλούς παραδοσιακούς, η αποτελεσματική επιβολή αυτής της διδασκαλίας θα σήμαινε την εξάλειψη της ομοφυλοφιλίας μεταξύ των κληρικών, συμπεριλαμβανομένων των ομοφυλόφιλων κληρικών που είναι άγαμοι και παρθένοι. Η φιλελεύθερη-προοδευτική πτέρυγα της εκκλησίας, συμπεριλαμβανομένων διορισμένων από τον Φραγκίσκο Αμερικανών καρδινάλιων όπως ο Blase Cupich του Σικάγο και ο Joseph Tobin του Νιούαρκ, επιβεβαιώνει γενικά την Καθολική διδασκαλία για τη σεξουαλικότητα αλλά υποστηρίζει μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση σε θέματα όπως η κατάσταση των ομοφυλοφίλων, των διαζευγμένων και των ξαναπαντρεμένων Καθολικών, η αντισύλληψη και η προγαμιαία συμβίωση.
Αυτή η ομάδα βλέπει τη σιωπή και την κάλυψη των κακοποιήσεων ως ένα τοξικό αποτέλεσμα της υποκρισίας της θεσμικής εκκλησίας, η οποία μέχρι πρόσφατα είχε αρνηθεί την ανάγκη επικαιροποίησης της γλώσσας των διδασκαλιών της, ενώ γνώριζε σιωπηλά το τεράστιο χάσμα ανάμεσα στις εν λόγω διδασκαλίες και τη σύγχρονη κουλτούρα. Οπως και κατά τη διάρκεια της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης, το θεολογικό χάσμα έχει επεκταθεί πέρα από τον κλήρο στους λαϊκούς και τους κοινούς πιστούς στα στασίδια. Οι συζητήσεις δεν είναι σχετικά με σκοτεινά δογματικά ερωτήματα για τους ειδικούς, αλλά θέματα όπως η σεξουαλικότητα, τα οποία αποτελούν μέρος της καθημερινής ζωής των λαϊκών. Το ίδιο ισχύει και για τις πολιτικές διαφορές μέσα στην εκκλησία, τόσο τον 16ο αιώνα όσο και σήμερα. Η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση ήταν η αρχή μιας διαδικασίας πολιτικής εθνικοποίησης, όπου οι πιστοί έγιναν υποκείμενα όχι μόνο της εκκλησίας, αλλά και των εθνών.
Η άνοδος του εθνικού κράτους σηματοδότησε την παρακμή της Ρωμαιοκαθολικής πολιτικής διδασκαλίας που έκανε τη νομιμοποίηση της εκκλησίας (ειδικά του πάπα) υπέρτερη έναντι εκείνης των αυτοκρατορικών ηγεμόνων. Κατά παρόμοιο τρόπο, η Καθολική κρίση σήμερα είναι για βαθύτερες πολιτικές διαμάχες μέσα στην εκκλησία σχετικά με τη σωστή διδασκαλία σε κοινωνικοπολιτικά ζητήματα. Εκεί που οι συντηρητικοί-παραδοσιακοί Καθολικοί τείνουν να αντιταχθούν σε οποιαδήποτε νομοθεσία αποποινικοποίησης της άμβλωσης, οι προοδευτικοί συνήθως ευνοούν την αποποινικοποίηση σε συνδυασμό με μέτρα που προσφέρουν στις γυναίκες εναλλακτικές λύσεις, οι οποίες αποσκοπούν στον περιορισμό του αριθμού των αμβλώσεων όσο το δυνατόν περισσότερο.
Οι συντηρητικοί τείνουν να αντιτίθενται στην καθολική πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και να ευνοούν το απεριόριστο δικαίωμα των πολιτών να φέρουν όπλα, ενώ οι προοδευτικοί ευνοούν το πρώτο και πιέζουν για τον έλεγχο των όπλων. Τα δύο στρατόπεδα έχουν επίσης αντιτιθέμενες απόψεις για τη θανατική ποινή και για την πρόσφατη αλλαγή του Φραγκίσκου στην Κατήχηση που χαρακτηρίζει τη θανατική ποινή ως «απαράδεκτη». Γενικά, οι συντηρητικοί ευνοούν τη συρρίκνωση της κυβέρνησης, ενώ οι προοδευτικοί βλέπουν τις κυβερνητικές υπηρεσίες και τις δημόσιες Αρχές ως απαραίτητες για την προώθηση του κοινού καλού στην κοινωνία των πολιτών. Αυτές οι πολιτικές διαμάχες μεταξύ των δύο Καθολικών στρατοπέδων δεν ήταν ποτέ βαθύτερες στη σύγχρονη εποχή, ειδικά στον Δυτικό κόσμο. Οπως η Μεταρρύθμιση, η οποία οδήγησε στη θρησκευτική διάλυση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Κάρολου Ε’, η σημερινή κρίση έχει γεωπολιτικές διαστάσεις. Ο πάπας Φραγκίσκος, για πρώτη φορά, γύρισε το βλέμμα του παπισμού μακριά από την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική και προς τον παγκόσμιο Νότο, ιδιαίτερα την Ασία.
Τον Σεπτέμβριο του 2018, για παράδειγμα, ο Φραγκίσκος κατάφερε να καταλήξει σε μια ιστορική συμφωνία με την κυβέρνηση της Κίνας για την επανένωση της επίσημης και της ανεπίσημης Εκκλησίας εκεί -μια κίνηση που πολλοί Καθολικοί των ΗΠΑ βλέπουν με μεγάλη καχυποψία. Πολλοί από τους επικριτές του πάπα στην Δύση και ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες βλέπουν την κρίση κακοποίησης όχι μόνο ως ηθική αποτυχία, αλλά και ως αποτυχία της Καθολικής Εκκλησίας να παραμείνει η ψυχή της Δύσης. Δεν είναι τυχαίο ότι ο πρώην στρατηγιστής του Λευκού Οίκου και επικεφαλής του Breitbart News, ο Steve Bannon, βοηθά στη δημιουργία του Ινστιτούτου Dignitatis Humanae, ενός δεξιού ινστιτούτου Ρωμαιοκαθολικών στην Ιταλία, του οποίου ο ιδρυτής το περιγράφει ως «ακαδημία για την Ιουδο-Χριστιανική Δύση».
Τι έρχεται μετά; Με δεδομένες αυτές τις διαφορές, είναι στον ορίζοντα μια νέα ρήξη για το Βατικανό; Ενα τυπικό σχίσμα στην Καθολική Εκκλησία είναι, αν και όχι αδύνατο, μάλλον απίθανο βραχυπρόθεσμα. Τα πιθανά μέλη μιας σχισματικής Καθολικής αίρεσης βρίσκονται σε περιοχές του κόσμου όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η εκκλησία διαθέτει σημαντικούς οικονομικούς πόρους και στοιχεία, καθώς και ένα ευρύ φάσμα ανεξάρτητων Καθολικών θεσμών που λειτουργούν σε μεγάλο βαθμό εκτός της ιεραρχίας της εκκλησίας.
Ενα σχίσμα θα ξεκινούσε έναν καταρράκτη από αμφισβητούμενες αξιώσεις ως προς το ποιος κατέχει τι και ποιος χρωστάει τι, καθώς η εκκλησία πληρώνει αποζημίωση σε θύματα σεξουαλικής κακοποίησης. Μια μεγαλύτερη πιθανότητα είναι ότι η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία θα καταλήξει σε μια δομή παρόμοια με τις Ανατολικές Ορθόδοξες Εκκλησίες. Ορισμένες μεμονωμένες Ορθόδοξες εκκλησίες έχουν πολύ ισχυρές εθνικές ταυτότητες.
Ο εθνικισμός συχνά επηρεάζει τη θεολογία αυτών των εκκλησιών και το σύστημα των παγκόσμιων δεσμεύσεων μεταξύ αυτών και του Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος είναι «πρώτος μεταξύ ίσων» και κέντρο της Ορθόδοξης ενότητας. Αυτό θα μπορούσε να είναι μια μακροπρόθεσμη λύση για έναν υπερβολικά εκτεταμένο παπισμό, ειδικά έναν παπισμό με επικεφαλής έναν Λατινοαμερικάνο πάπα με μια ασθενή λαβή στις Καθολικές εκκλησίες που δημιούργησαν τον κόσμο της Χριστιανοσύνης στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική.
Το Βατικανό δεν μπορεί και δεν πρέπει να εγκαταλείψει την παγκοσμιοποίηση του καθολικισμού, αλλά η διαδικασία μπορεί να έρθει με μεγάλο κόστος για την εσωτερική του ενότητα. Προς το παρόν, αυτό που είναι πιο πιθανό να συμβεί είναι η εμβάθυνση του προϋπάρχοντος, ανεπίσημου διχασμού της εκκλησίας.
Οι Καθολικοί θα παραμείνουν επίσημα υπάκουοι σε έναν πάπα και μια επισκοπική ιεραρχία. Ταυτόχρονα, οι νεοπαραδοσιακές καθολικές ομάδες -με τις δικές τους ενορίες και τα σεμινάριά τους- θα συνεχίσουν σε διαφορετική πορεία από την υπόλοιπη εκκλησία. Θα είναι μια «μακρά πορεία»: Μια προσπάθεια να επιστρέψει ο Ρωμαιοκαθολικισμός και η Καθολική θεολογία σε ένα μοντέλο που προηγείται του «Βατικανό ΙΙ», και μάλιστα προηγήθηκε του εικοστού αιώνα. Θα ήταν μια μεγάλη ειρωνεία της ιστορίας της εκκλησίας αν, μόλις το Βατικανό θεραπεύσει την πληγή στην Κίνα, ανοίξει μια νέα και βαθύτερη πληγή στη Δύση.
* Ο MASSIMO FAGGIOLI είναι καθηγητής Θεολογίας και Θρησκευτικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Villanova και ο συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο Catholicism and Citizenship: Political Cultures of the Church in the Twenty-First Century.
