Του π. Πέτρου Μινώπετρου*
Εµβληµατικός σκηνοθέτης του ρωσικού κινηµατογράφου και κορυφαίος σκηνοθέτης του 20ου αιώνα, κατά τον Ινγκµαρ Μπέργκµαν, ο Αντρέι Ταρκόφσκι γύρισε το 1966 τη σηµαντικότερη ίσως χριστιανική ταινία όλων των εποχών, τον «Αντρέι Ρουµπλιώφ». Η ταινία διάρκειας τρεισήμισι ωρών, δεν προβλήθηκε στη Σοβιετική Ενωση παρά µόνο πέντε χρόνια αργότερα, το 1971 στη συντοµευµένη κόπια των 185 λεπτών.
Ο Αντρέι Ταρκόφσκι άφησε την τελευταία του πνοή σε ηλικία 54 ετών, από καρκίνο του πνεύµονα, στο Παρίσι, εξόριστος από το κοµµουνιστικό καθεστώς, τη νύχτα της 28ης προς την 29η Δεκεµβρίου του 1986.
Αναγκαία προϋπόθεση προκειµένου να κατανοήσουμε την προσωπικότητα και το έργο του είναι να γνωρίσουµε το ιστορικό πλαίσιο µέσα στο οποίο γεννήθηκε και έζησε ο µεγάλος αυτός σκηνοθέτης.
Οριακή ηµεροµηνία για τη Ρωσία του 20ου αιώνα είναι ο Οκτώβριος του 1917 οπότε και εκδηλώθηκε η επανάσταση-πραξικόπηµα των Μπολσεβίκων. Με βάση τη µαρξιστική ιδεολογία τους, ό,τι υπήρχε µέχρι τότε έπρεπε να ισοπεδωθεί, για να κατασκευαστεί ο «νέος» άνθρωπος.
Η Εκκλησία τελεί υπό διωγµό, η εκκλησιαστική περιουσία κρατικοποιείται, χιλιάδες αρχιερείς, ιερείς και µοναχοί αποσχηµατίζονται και δολοφονούνται, οι ναοί γκρεµίζονται, εικόνες, σταυροί, ιερά σκεύη, άµφια και λειτουργικά βιβλία βεβηλώνονται, τα µοναστήρια (Σολοφκί) µετατρέπονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης καταναγκαστικής εργασίας, εξόντωσης και θανάτου (Γκουλάγκ). Τα στοιχεία της λειτουργικής γλώσσας της εκκλησίας (η εικόνα, οι τοιχογραφίες, ο σταυρός, το Ευαγγέλιο, τα κανδήλια, τα κεριά, το τέµπλο κλπ) συνθέτουν τον κόσµο των ταινιών του Ταρκόφσκι.
Ο Ταρκόφσκι γεννιέται το 1932. Σε έναν κόσµο αθεϊστικό, όπου και µόνο η αναφορά στον Θεό ήταν έγκληµα και όσοι δήλωναν πιστοί θεωρούνταν τρελοί. Η µητέρα του τον βαπτίζει αµέσως µετά τη γέννησή του. Η Σοβιετική Ενωση οδηγείται στη λιµοκτονία. Μόνο στην Ουκρανία -ο Ταρκόφσκι είναι από τη µητέρα του Ουκρανός- έχουµε δέκα εκατομμύρια νεκρούς (Holodomor).
Παρατηρούνται δε, φαινόµενα κανιβαλισµού σε µαζική κλίµακα. Την ίδια περίοδο στο πλαίσιο του διωγµού της Εκκλησίας αναδύεται ένα ακόµη φαινόµενο, ο νεοβάρβαρος αθεϊσµός. Ανεβαίνουν θεατρικές παραστάσεις όπου οι ιερές ακολουθίες παρωδούνται και οι Εβραίοι και Χριστιανοί χαρακτηρίζονται κανίβαλοι, λόγω του µυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Αυτό είναι το πολιτικό, ιδεολογικό, οικονοµικο-κοινωνικό και πολιτισµικό περιβάλλον στο οποίο µεγαλώνει ο Αντρέι Ταρκόφσκι.
Τι γίνεται όµως στο χώρο του κινηµατογράφου; Κατά τον Λένιν ο κινηµατογράφος είναι το κυρίαρχο προπαγανδιστικό µέσο του καθεστώτος, «η τέχνη του κοµµουνισµού». Ο Σεργκέι Αϊζενστάιν, όπως και ο Βσέβολοντ Πουντόβκιν εφαρµόζουν το δόγµα του µαρξισµού – λενινισµού στον κινηµατογράφο, που βασικά είναι η πλύση εγκεφάλου διά του ιδεολογικού µοντάζ. Σε αντίθεση, ο Αλεξάντερ Ντοβζένκο με το αισθητικό του παράδειγμα χαρακτηρίζεται πατέρας του Ρωσικού ποιητικού κινηματογράφου από τον Αντρέι Ταρκόφσκι.
Σε µία κρίσιµη στιγµή του παγκόσµιου Κοµµουνιστικού Κινήµατος (20ο συνέδριο ΚΚΣΕ 1956) ο Νικήτα Χρουτσώφ, γενικός γραµµατέας του Κοµμουνιστικού Κόµµατος, σε µυστική έκθεση προς τα µέλη της Κεντρικής Επιτροπής και του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΣΕ κάνει πρώτη φορά λόγο για τις θηριωδίες του Στάλιν και για τα δεκάδες εκατοµµύρια νεκρούς στα γκουλάγκ (1917-1953). Λαµβάνονται αποφάσεις για µια σειρά «φιλελεύθερων» µεταρρυθµίσεων και τότε, δηµιουργούνται οι προϋποθέσεις για την αναγέννηση του σοβιετικού κινηµατογράφου, µετά από δεκαετίες πνευµατικού βάλτου. Ο Ταρκόφσκι εισάγεται στην Κινηµατογραφική Σχολή της Μόσχας µαζί µε τους Μιχάλκοφ και Κοντσαλόφσκι. Ο Αντρέι Ταρκόφσκι µαζί µε τους διαφωνούντες συγγραφείς Μπόρις Πάστερνακ – Δόκτωρ Ζιβάγκο Αλεξάντερ Σολζενίτσιν («Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ») και Βαρλάµ Σαλάµωφ («Ιστορίες της Κολιµά») απορρίπτουν το δόγµα του σοσιαλιστικού ρεαλισµού, διεκδικούν την ελευθερία της έκφρασης, δηµιουργούν νέες αισθητικές φόρµες στη λογοτεχνία και τον κινηµατογράφο, εναντιώνονται στον κοµµουνιστικό ιδεολογικό ολοκληρωτισµό και φέρνουν στο φως τη ρωσική Πνευµατική παράδοση, µε τίµηµα, για τους δύο συγγραφείς, τον εγκλεισµό τους σε γκουλάγκ και ψυχιατρεία. Οι Ταρκόφσκι, Σολζενίτσιν και Σαλάµωφ, αποτελούν τη συνείδηση της Ρωσίας.
Στο «Σµιλεύοντας το Χρόνο» ο Ταρκόφσκι γράφει ότι «σκοπός της Τέχνης είναι να ωθήσει τον θεατή να παλέψει µε τα κρίσιµα προβλήµατα της ύπαρξής του» και «στην πιο µεγαλειώδη της µορφή να κάνει τον θεατή να βιώσει την ύπαρξη του Θεού». Οι ταινίες που εκφράζουν καλύτερα τις απόψεις αυτές είναι ο «Αντρέι Ρουµπλιώφ», ο «Καθρέφτης» και ο «Στάλκερ». Σε µία κοινωνία σχιζοφρενική όπου οι άνθρωποι ζουν µε δύο αντίθετες κουλτούρες, δηλαδή στο δηµόσιο χώρο τα πάντα είναι αθεϊστικά ενώ στον ιδιωτικό χώρο βιώνουν το µυστήριο της πίστης, ο Ταρκόφσκι µε τον εικονογράφο Αντρέι Ρουµπλιώφ και τις προαναφερόμενες ταινίες, ανακτά όλη την πνευµατική, ιστορική και πολιτιστική µνήµη της Ρωσίας. Η οµορφιά, µας λέει ο Ταρκόφσκι, είναι αυτή που θα σώσει τον κόσµο (η γνωστή ρήση του Ντοστογιέφσκι). Ποια είναι αυτή η οµορφιά; H οµορφιά της Βυζαντινής λειτουργίας, η Θεία Λειτουργία. Απέναντι στον Κοµµουνισµό ο µεγάλος Ρώσος σκηνοθέτης αντιπροτείνει το υπαρξιακό, ανθρωπολογικό πρότυπο της Αγίας Τριάδας (το γνωστότερο έργο του µοναχού Αγίου Αντρέι Ρουµπλιώφ είναι η Αγία Τριάδα), που συµβολίζει την ελευθερία, την ισότητα, την αδελφότητα, την αγάπη και το σεβασµό του ανθρώπινου προσώπου.
Η Γαλλική Επανάσταση στην ιακωβινική της εκδοχή θεσµοποιεί την κατάργηση του Τριαδικού Θεού, θεοποιεί τη Λογική, επιβάλλει την κρατική τροµοκρατία και επιφυλάσσει για τους «εχθρούς» της, τη λαιµητόµο και τις µαζικές εκτελέσεις. Η σφαγή (170,000 ανθρώπων) της εξέγερεσης της Βανδέας (1793-1796) από τον Μαξιµιλιανό Ροβεσπιέρο είναι το πρώτο µαζικό έγκληµα κατά της ανθρωπότητας. Μητέρα και πρότυπο της Οκτωβριανής επανάστασης -για τους Λένιν, Στάλιν, Τρότσκι, Μάο, Ενβέρ Χότζα,Τσαϊσέσκου και Πολ Ποτ- αποτελεί η Γαλλική Επανάσταση.
Στο κίβδηλο τρίπτυχό της: Ελευθερία – Ισότητα – Αδελφότητα, ο Ταρκόφσκι µε τον «Αντρέι Ρουµπλιώφ» αντιπαραβάλλει τη Χριστιανική Τριαδολογία. Ανατρέξτε στα βιβλία «Μαύρη Βίβλο του Κομμουνισμού», «Μαρτυρολόγιο» του Ταρκόφσκι, «Ημερολόγιο της ευτυχίας» του Στάινχαρτ, στις ταινίες «Δαντόν», «Ανθρωπος από μάρμαρο», «Ανθρωπος από σίδηρο» του Andrzej Wajda, «Θάλαμος 6» του Λουτσιάν Πιντιλίε, «Ψεύτης ήλιος» του Νικήτα Μιχάλκοφ και στο ντοκιμαντέρ του Daniel Rabourdin «Τhe Hidden Rebellion».
*Σκηνοθέτης, Ραδιοφωνικός παραγωγός στο Σταθµό της Εκκλησίας της Ελλάδος. Εχει σκηνοθετήσει την τηλεοπτική σειρά “Κυνηγοί του ουράνιου τόξου” (1986), µε θέµα την ιστορία του ελληνικού ροκ.
