Η Ιερά Μονή Παναγίας Πελεκητής, επιβλητικό μεταβυζαντινό μνημείο, είναι κτισμένη επάνω σε ένα απότομο και υψηλό βράχωμα (1400 μ.) της Πίνδου, ένα χιλιόμετρο βορειοδυτικά του χωριού Καρύτσα.
Ομοιάζει να κρέμεται κυριολεκτικά επάνω από τον κόσμο, ενώ κάτω από αυτήν απλώνονται πανοραμικά τοπία άφθαστης ομορφιάς και ποικιλίας, με αποκορύφωμα τη γραφική λίμνη Πλαστήρα. Την επωνυμία «Πελεκητή» οφείλει στον βράχο επάνω στον οποίο είναι κτισμένη, που κατά την παράδοση «πελεκίσθηκε» με ξύλινα εργαλεία, μετά από υπόδειξη της Κυρίας Θεοτόκου στους τεχνίτες της.
Η ίδρυση της Μονής άρχισε πιθανότατα στα τέλη του 15ου αιώνος από τον Πνευματικό Πορφύριο και ολοκληρώθηκε το 1529 στη σημερινή της μορφή από τον Νέο Οσιομάρτυρα Δαμιανό, ο οποίος ιστορείται ως «κτίτωρ» σε δύο τοιχογραφίες της. Αποτελούμενη από δύο Ναούς και άλλα πολλά κτίσματα (ηγουμενείο, κελιά, τράπεζα, αποθήκες, κρυφό σχολείο, κ.α.), ομοιάζει με αληθινό φρούριο.
Το Καθολικό είναι ο κεντρικός και αρχαιότερος Ναός, αφιερωμένος στην Ανάληψη του Κυρίου. Είναι μονόκλιτη βασιλική με νάρθηκα, στεγασμένη με κυλινδρική καμάρα, με ενισχυτικό τόξο στο μέσο. Σύμφωνα με σχετική επιγραφή που υπάρχει εντός του Ναού, αγιογραφήθηκε το 1654 από τους αγιογράφους Ιωάννη, Νικόλαο Ιερέα και Ιάκωβο Ιερομόναχο.
Ο δεύτερος Ναός είναι αφιερωμένος στην Παναγία Φανερωμένη. Είναι αθωνικού ρυθμού, με τρούλο και πλευρικούς χορούς, χωρίς εσωτερικούς κίονες. Οι τοιχογραφίες, όπως προκύπτει από σχετική επιγραφή που υπάρχει επάνω από τη θύρα εισόδου, ιστορήθηκαν το 1666. Ανιστορήθηκαν το 1674 από τους αγιογράφους Ιάκωβο και τον γιο του Δημήτριο.
Η Μονή γενικώς διακοσμήθηκε με θαυμάσιες βυζαντινές τοιχογραφίες υψηλής τέχνης, με αυστηρές μορφές και ζωηρά χρώματα. Είναι θαυμαστές κυρίως για την αδρή εκφραστικότητα των αγίων που εικονίζονται. Ιδιαίτερα αξιόλογο για τη διακοσμητική του αρμονία είναι και το ξυλόγλυπτο τέμπλο της. Περίπυστη είναι η θαυματουργός εικόνα της Παναγίας Οδηγητρίας.
Μεγάλη ήταν η αίγλη της κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας. Αναγνωρίσθηκε ως Σταυροπηγιακή Μονή το 1606 από τον Οικ. Πατριάρχη Ραφαήλ Β΄. Εντός αυτής λειτουργούσε κρυφό σχολείο. Σημαντικός υπήρξε και ο αγώνας των Μοναχών για την απελευθέρωση της Καρύτσας από τους Τούρκους το 1830.
Για την ένδοξη αυτή ιστορία της, έχει ανακηρυχθεί «Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο». Δυστυχώς όμως, από τον πλούτο των εκκλησιαστικών κειμηλίων και της σπάνιας βιβλιοθήκης της, ελάχιστα σήμερα διασώζονται. Προσφάτως έχει ανακαινισθεί και αξιοποιηθεί συγκεντρώνοντας πλήθος προσκυνητών, μέσα στο φορτισμένο από τη λατρεία τόσων αιώνων, βαθιά κατανυκτικό περιβάλλον της.
Η Ιερά Μονή πανηγυρίζει πέντε φορές τον χρόνο. Συγκεκριμένα:
α. στις 15 Αυγούστου, εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου,
β. στις 23 Αυγούστου, απόδοσις της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ημέρα κατά την οποία τιμάται η Παναγία η Φανερωμένη, στην οποία είναι αφιερωμένος ο δεύτερος Ναός της Ιεράς Μονής,
γ. στις 8 Σεπτεμβρίου, εορτή της Γεννήσεως της Θεοτόκου,
δ. στις 14 Φεβρουαρίου, εορτή του αγίου και ενδόξου οσιομάρτυρος Δαμιανού και
ε. στην Ανάληψη του Κυρίου, στην οποία τιμάται το Καθολικό της Ιεράς Μονής.
Καθηγούμενος της Ιεράς Μονής είναι ο Πανοσιολογιώτατος Αρχιμανδρίτης π. Αμφιλόχιος Παπανδρέου, Πρωτοσύγκελλος της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων.
Η Ιερά Μονή παραμένει ανοικτή καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, καθημερινά από 10:30΄ π.μ. έως 4:00΄ μ.μ.
Τηλ. επικοινωνίας: 24410-94747.
