Της Έλενας Τσακίρη
Παραμονές της επετείου για τη γενοκτονία των Ποντίων (σ.σ.: στις 19 Μαΐου), ένα από τα σημαντικότερα κι εμβληματικότερα ποντιακά μνημεία, η Αγία Σοφία Τραπεζούντας, επανήλθε στη δημοσιότητα από τον τουρκικό Τύπο, ο οποίος έκανε λόγο για τεράστιες καταστροφές που έχουν γίνει, κρίνοντας ότι ένα κτίριο 800 ετών βρίσκεται σε κίνδυνο. Το θέμα ήλθε τόσο στην ελληνική Βουλή με τη μορφή ερώτησης όσο και στην Ευρωβουλή, με τους Έλληνες να ζητάνε τη προστασία του μνημείου, εντός ενός ιδιαίτερα φορτισμένου μήνα. Η επέτειος για τη γενοκτονία τιμήθηκε από τους Έλληνες όλης της χώρας, αλλά και από τους Πόντιους της Αμερικής.
Σε αυτό το φορτισμένο κλίμα, το τουρκικό δημοσίευμα της εφημερίδας «Τζουμχουριέτ» σημειώνει ότι προκλήθηκαν τεράστιες ζημιές στον ναό της Τραπεζούντας κατά τη διάρκεια της αναστήλωσης και της μετατροπής του σε τζαμί. Η βυζαντινή εκκλησία, που λειτουργούσε ως μουσείο, αποφασίστηκε πριν από περίπου τρία χρόνια να επαναλειτουργήσει ως τζαμί. Τα ψηφιδωτά του δαπέδου καλύφθηκαν τότε με χαλιά και οι τοιχογραφίες «κρύφτηκαν» πίσω από βαριές κουρτίνες. Η δικαιοδοσία του ναού, την οποία είχε το υπουργείο Τουρισμού, που έλαβε και την απόφαση να λειτουργεί ως μουσείο από το 1961, πέρασε στη Γενική Διεύθυνση Βακουφίων. Η τελευταία τότε είχε τονίσει ότι δεν θα προκαλούνταν καμία καταστροφή στον ναό.
Τρία χρόνια μετά, το θέμα έρχεται στην ελληνική Βουλή με ερώτηση των βουλευτών της Ν.Δ. Μάξιμου Χαρακόπουλου και Γιώργου Κασαπίδη, οι οποίοι ανέφεραν: «Σύμφωνα με πρωτοσέλιδο δημοσίευμα της εφημερίδας “Απογευματινή” της Κωνσταντινούπολης (09.05.2016), η τουρκική εφημερίδα “Τζουμχουριέτ” δημοσίευσε μια είδηση με τίτλο “Καταστροφή στην Αγία Σοφία” και υπότιτλο “Σε κίνδυνο κτίριο 800 ετών”, στην οποία αναφέρονται εκτενώς οι καταστροφές που υπέστη ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα στη διάρκεια της αναστήλωσης και της μετατροπής της σε τζαμί, που ξεκίνησαν πριν από τρία χρόνια.
Όπως είναι γνωστό, το τουρκικό κράτος ακολουθεί τα τελευταία χρόνια μια συστηματική προσπάθεια αλλοίωσης της ιστορικής μνήμης, εξαφανίζοντας τα στοιχεία από το χριστιανικό παρελθόν και μετατρέποντας βυζαντινές εκκλησίες σε ισλαμικά τεμένη. Ανάμεσα στους ναούς που έγιναν τζαμιά κατά αυθαίρετο και προκλητικό τρόπο είναι η Αγία Σοφία Τραπεζούντας, με τις καταστροφές που έχει υποστεί το κτίριο να είναι τόσο σοβαρές που οδήγησαν, όπως γράφει η τουρκική εφημερίδα, το Επιμελητήριο Αρχιτεκτόνων να υποβάλει αγωγή για το θέμα. Μάλιστα, ο πρόεδρος του Επιμελητηρίου, Εγιούπ Μαχτσού, είπε σε δηλώσεις του: “Αντί για μουσείο, έγινε τζαμί. Άλλαξε το σχέδιο στα πέριξ του μουσείου και έχτισαν τουαλέτες κι άλλες κατασκευές από μπετόν αρμέ. Αρκετοί τοίχοι έχουν βαφτεί πράσινοι. Οι τοιχογραφίες (fresco) στο ταβάνι έχουν καλυφθεί με ξύλο. Τα μωσαϊκά στο πάτωμα καλύφθηκαν με χαλιά. Μωσαϊκά και εικόνες στους τοίχους που κατάφεραν να διατηρηθούν επί αιώνες μέχρι τις μέρες μας έχουν καταστραφεί”. Ωστόσο, σύμφωνα με το δημοσίευμα, ο υποδιευθυντής των Βακουφίων Τραπεζούντας, Ισμέτ Τσαλίκ, έχει χαρακτηρίσει ανυπόστατους τους ισχυρισμούς του Επιμελητηρίου».
Όπως είναι γνωστό, το τουρκικό κράτος ακολουθεί τα τελευταία χρόνια μια συστηματική προσπάθεια αλλοίωσης της ιστορικής μνήμης, εξαφανίζοντας τα στοιχεία από το χριστιανικό παρελθόν και μετατρέποντας βυζαντινές εκκλησίες σε ισλαμικά τεμένη
Οι δύο βουλευτές ρωτούν τον αρμόδιο υπουργό Εξωτερικών, Νίκο Κοτζιά, αν προτίθεται να θέσει το ζήτημα της ζημιάς που έχει υποστεί η Αγία Σοφία Τραπεζούντας κατά την αυθαίρετη -όπως την χαρακτηρίζουν- μετατροπή της σε ισλαμικό τέμενος στους διεθνείς οργανισμούς και την τουρκική κυβέρνηση και αν θα αναδείξει το ζήτημα της μετατροπής βυζαντινών εκκλησιών σε ισλαμικά τεμένη, απαιτώντας από την Τουρκία την καταδίκη αυτής της πρακτικής.
Πριν από λίγες μέρες, στην Ευρωβουλή, ο ευρωβουλευτής της Ν.Δ. Θεόδωρος Ζαγοράκης ζήτησε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή την προστασία των θρησκευτικών, αλλά και πολιτιστικών μνημείων του ποντιακού ελληνισμού, ανάμεσά τους και της Αγία Σοφία της Τραπεζούντας. «Είναι πραγματικά λυπηρό το γεγονός ότι μνημεία που πληρούν όλες τις προϋποθέσεις για να ενταχθούν ακόμη και στον κατάλογο των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO είτε έχουν αφεθεί στο έλεος του χρόνου είτε έχει επιχειρηθεί η συστηματική αλλοίωση του χαρακτήρα τους. Η Ε.Ε. μπορεί να βοηθήσει στην προσπάθεια διάσωσης των μνημείων του ποντιακού ελληνισμού, ασκώντας πίεση στις τουρκικές Αρχές, αλλά και προσφέροντας χρηματοδότηση για την αναστήλωση των μνημείων αυτών. Προς αυτή την κατεύθυνση, θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να κινητοποιηθούν όλοι οι αρμόδιοι φορείς και οι οργανώσεις του ποντιακού ελληνισμού, με την κατάθεση σχετικών σχεδίων και προτάσεων», σημείωσε ο ευρωβουλευτής.
Σύμφωνα με τον κ. Ζαγοράκη, ιστορικοί ναοί ανεκτίμητης θρησκευτικής και πολιτισμικής αξίας, όπως, για παράδειγμα, η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας, η μονή του Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος ή ο Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτα, καθώς και κτίρια των περίφημων ελληνικών σχολείων του Πόντου, όπως αυτά του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντος ή του Φροντιστηρίου της Αργυρουπόλεως, αποτελούν αναπόσπαστα κομμάτια της ιστορίας, αλλά και της πολιτιστικής κληρονομιάς του ποντιακού ελληνισμού, τα οποία και πρέπει να διασωθούν με κάθε τρόπο.
Βυζαντινός ναός της εποχής των Μεγάλων Κομνηνών
Χτισμένος έξω από τα τείχη της Τραπεζούντας, ο ναός, σύνθετος, σταυροειδής, εγγεγραμμένος με τρούλο, νάρθηκα και τρία εντυπωσιακά πρόπυλα, αποτελεί το κέντρο ενός ευρύτερου οχυρωμένου οικοδομικού συγκροτήματος. Η Αγία Σοφία Τραπεζούντας, ναός με εξέχουσα θέση ανάμεσα τόσο στα μνημεία του Πόντου όσο και στα βυζαντινά μνημεία ευρύτερα, οφείλει τη σημασία της στη σύνδεσή της με ποικίλες ιστορικές και αρχαιολογικές παραμέτρους. Πρώτα από όλα, αποτελεί ένα μνημείο σαφώς συνυφασμένο, ήδη από την ίδρυσή του, με την τοπική αυτοκρατορική δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών. Η λειτουργία, πάντως, του ναού ως κοιμητηριακού φαίνεται να περιλαμβάνεται στους στόχους της αυτοκρατορικής χορηγίας, όταν ιδρύθηκε είτε από το Μανουήλ Α’ Μεγάλο Κομνηνό (1238-1263) είτε από τους άμεσους απογόνους του. Ταυτόχρονα, ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται τα επιμέρους στοιχεία της αρχιτεκτονικής διαμόρφωσης, της ζωγραφικής, της ψηφιδωτής και της γλυπτής διακόσμησής του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ασυνήθιστος και ίσως μοναδικός. Αυτή η μοναδικότητα έγκειται κυρίως στη συνύπαρξη ετερόκλητων επιδράσεων, οι οποίες παραπέμπουν άλλοτε στη Δύση (σε σχέση με τη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή) και άλλοτε στην Ανατολή.
Από τα παράλια δυτικά της Τραπεζούντας η Αγία Σοφία δεσπόζει σε ένα ύψωμα, πάνω από τη θάλασσα. Η εκκλησία κτίστηκε πάνω ή δίπλα σε αρχαίο ναό από τον Μανουήλ Α’ (1238-1263), με πρότυπο την Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης, και διακοσμείται με θαυμάσιες τοιχογραφίες και μωσαϊκά, εξαιρετικά δείγματα τέχνης της εποχής του. Μετατράπηκε σε τζαμί και έτσι τα μωσαϊκά καλύφθηκαν με σουβά. Το 1960 η τουρκική κυβέρνηση αποφάσισε τη μετατροπή του τεμένους σε μουσείο. Κοντά στον ναό υπάρχει και τετραώροφος πύργος-καμπαναριό, τον οποίο πολλοί ταυτίζουν με παρατηρητήριο τοπικής σχολής αστρονόμων, επειδή στη μονή δίδασκε ο αστρονόμος Κωνσταντίνος Λουκίτης.
