Στη βυζαντινή κοινωνία η 1η Μαΐου ορίζεται ως η γιορτή των εγκαινίων της «Νέας Εκκλησίας» της Κων/πόλεως, κτισμένης το 880 από τον Βασίλειο Α΄ Μακεδόνα (867-886). Στο Συναξάριο της Εκκλησίας Κων/πόλεως αναγράφεται: «Τη αυτή ημέρᾳ, τα εγκαίνια της νέας εκκλησίας της εν τω παλατίω…». Ο ίδιος ο πατριάρχης μετέβαινε με συνοδεία στα Ανάκτορα (σήμερα Τοπ Καπί σαράι), τα οποία λειτουργούν από το 330, στα εγκαίνια της 11ης Μαΐου της Κων/πόλεως. Ηταν αφιερωμένη στον Χριστό, αρχάγγελο Μιχαήλ, Προφήτη Ηλία (άγιο του Βασιλείου Α΄), Παναγία και άγιο Νικόλαο.
Γιατί την Πρωτομαγιά; Είναι η αρχή της άνοιξης, με στεφάνια και λουλούδια. Η ισημερία (21η Μαρτίου) είναι τυπική. Οι καταβολές βρίσκονται στη ρωμαϊκή κοινωνία, το ημερολόγιο της οποίας εκχριστιανισμένο κυριάρχησε στον νεότερο κόσμο. Την 1η Μαΐου, όπως όλες οι πρωτομηνιές (calendae) αφιερωμένες σε μητρικές θεότητες, ετιμάτο η Αγαθή θεά (Bona Dea). Tαυτόχρονα το εξαήμερο 27 Απριλίου έως 3 Μαΐου ήταν οι εορτές Φλωράλια (Floralia για τη θεά των ανθέων Flora), οι Ludi Florae. Μέσα στο ανθισμένο περιβάλλον της φύσεως ερχόταν ο Μάιος, ο μήνας των Maiores (Μειζόνων), των ψυχών των νεκρών που φέρνουν βλάστηση, ανθοφορία. Συναφής γιορτή, ταφική και ταυτόχρονα στρατιωτική είναι τα Ροζάλια (Rosalia), εορτή των ρόδων, τελούμενη σε διάφορες ημέρες τον Μάιο ανάλογα, σε κάθε (ιταλική) πόλη. Τα Ροζάλια υπήρξαν (καταληκτήρια) εορτή των νέων [Σοφία Σειράχ 24.25, 50.8: «ως άνθος ρόδων εν ημέραις νέων»], των σχολείων, π.χ. σχολή της Γάζας. Οι νέοι, μαχόμενη νεολαία ή σπουδάζουσα, είναι υποσχόμενα άνθη, τριαντάφυλλα προορισμένα να δώσουν καρπό τον εαυτό τους, για τον άνθρωπο…
Η “Νέα” Εκκλησία εγκωμιάζεται ως ναός υπέρτατου κάλλους. Ηταν ο επόμενος μεγάλης κλίμακας μετά την Αγία Σοφία (537). Αποτέλεσε τη δυναμικότερη παρουσία στην εκκλησιαστική τέχνη της δυναστείας των Μακεδόνων (867-1081). Εδώ δοκιμάσθηκε ο κλασικός βυζαντινός αρχιτεκτονικός τύπος. Ο σκοπός της ιδρύσεως ήταν να ενισχύσει ένα νέο πρόγραμμα για ευγενείς, μελλοντικά στελέχη στην υπηρεσία της δυναστείας, για μεγάλα έργα. Τους παρείχαν τα πάντα: ακόμη και γήπεδο ιππικής σφαιρήσεως (πόλο), λεγόμενο τζυκανιστήριο, κι ένα φανταστικό λουτρό, «του Οικονομείου». Aξιζαν για μελλοντικές γενιές διακυβέρνησης!
Αν η εκκλησία του Βασιλείου Α΄ ήταν η «Νέα», ποια ήταν η «Παλαιά»; Ο όρος «Νέα» είχε χρησιμοποιηθεί όταν το 543 (21/22 Νοεμβρίου) είχε εγκαινιασθεί στην Ιερουσαλήμ η ομώνυμη εκκλησία του Ιουστινιανού, αφιερωμένη στη Θεοτόκο, στο μέρος του παλαιού Ναού, όπου είχε εισέλθει τριετής. Oντως, στον χώρο των Ανακτόρων υπήρχε μία παλαιά κατάσταση: ο ναός της Αγίας Ειρήνης (του Θεού), ο πρώτος καθεδρικός της Κων/πόλεως, που εγκαινιάσθηκε στις 27/28 Απριλίου, στην αρχή της εορτής των Ανθέων/Φλωραλίων. Υπήρξε ίδρυμα του Κωνσταντίνου (ο σημερινός ναός είναι του 6ου και του 8ου αιώνα), όπου έγινε η Β΄ Οικουμενική Σύνοδος (Μάιος-Ιούλιος 381), η οποία “έλυσε” δογματικές εκκρεμότητες περί Αγίου Πνεύματος, ουσιαστικά ρύθμισε την πίστη εις την Αγία Τριάδα στο νέο αποκλειστικά χριστιανικό ρωμαϊκό κράτος (νόμος 27ης Φεβ. 380).
Αλλά το 879/880, όπως φαίνεται, ήταν έτος ανανεώσεως της Εκκλησίας της Κων/πόλεως με έξαρση της πνευματικότητάς της. Τότε έγινε και η 8η Οικουμενική Σύνοδος του Φωτίου (Αγία Σοφία: 14 Νοεμ. έως 13 Μαρτ.) μεταξύ άλλων και για το Filoque, τη φραγκική αίρεση που είχε αλλοτριώσει τη Ρώμη, ως εκπορευομένου του Αγίου Πνεύματος εκ του Λόγου, οδηγώντας σε δυαρχία. Ο περίφημος εικονογραφημένος κώδικας 550 της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Παρισίων (879-880) με τις ομιλίες του Γρηγορίου Θεολόγου, εορτάζει τα 500 χρόνια από τον πρώτο μεγάλο Ορθόδοξο ιεράρχη Γρηγόριο τον Θεολόγο, αρχιεπίσκοπο Κων/πόλεως (379-381), τον πρώτο μετά από 40 χρόνια κυριαρχίας Αρειανών. Ο Γρηγόριος ήταν αυτός που οργάνωσε την «περί Αγίου Πνεύματος» Β΄ Οικουμενική Σύνοδο, αρχή της τριαδικής κοινωνίας υπάρξεως.
Η 8η Σύνοδος, ο Παρισινός κώδικας, δείχνουν το πνεύμα της ανανέωσης των ημερών εκείνων που κορυφώνεται στα εγκαίνια της 1ης Μαΐου: η πνευματική ανανέωση που αξιοποιεί το παρελθόν παλαιών γενεών εξαρτάται από τη φυσική ανανέωση του κόσμου, στη συνέχεια της εορτής των Ανθέων που ανέδειξε το κράτος του Κωνσταντίνου. Αλλωστε η θεά Flora είχε μεταστοιχειωθεί ως το “ιερατικό” όνομα της πόλης του Κωνσταντίνου (Ιωάννης Λυδός, Περί μηνών, 4.73: «…ιερατικόν δε Φλώρα οιονεί άνθουσα…»), εκφράζοντας ποιητικά μία διαδικασία “ανθήσεως”, νέα ανθοφορία από τις παλαιές ρίζες της αιώνιας Ρώμης!
Στο περιβάλλον της «Νέας» δημιουργήθηκε λίγο μετά τα εγκαίνια ένα μείζον πνευματικό έργο, η «Ανθολογία» του Κωνσταντίνου Κεφαλά, συλλογή με σωζόμενα επιγράμματα αρχαία ελληνικά, ελληνιστικά, ελληνορωμαϊκά (αργότερα εντάχθηκαν στην Παλατινή Ανθολογία). Γύρω από το λουτρό του Οικονομείου, συγκεντρώθηκαν διάφορα χάλκινα αγάλματα της Αρχαιότητας, ό,τι κατάλοιπο επέζησε από το καμίνι που τα έλιωνε ως τότε για να γίνουν νομίσματα. Θα ήταν η μαγιά για έναν νέο βυζαντινό κλασικισμό!
Το παγκόσμιο και διαχρονικό σύμβολο του άνθους κατέκτησε ποιητικώς και το ρωμαϊκό κράτος εκφράζοντας την εν Αγίω Πνεύματι ζωή, αλλά και το πνευματικό (ψυχοσωματικώς νοούμενο) όραμα της δυναστείας, της νεολαίας. Δεν είναι τυχαίο που ο τραχύς, απαίδευτος Βασίλειος Α΄ έβγαλε έναν διάδοχο σαν τον Λέοντα ς΄, έναν Σοφό!
