Της Λίτσας Ι. Χατζηφώτη, αρχαιολόγου
«Εμείς που ξεκινήσαμε για το προσκύνημα τούτο
κοιτάξαμε τα σπασμένα αγάλματα,
ξεχαστήκαμε και είπαμε πως δεν χάνεται η ζωή τόσο εύκολα
πως έχει ο θάνατος δρόμους ανεξερεύνητους
και μια δική του δικαιοσύνη
πως όταν εμείς ορθοί στα πόδια μας πεθαίνουμε
μέσα στην πέτρα αδερφωμένοι
ενωμένοι με τη σκληρότητα και την αδυναμία,
οι παλαιοί νεκροί ξέφυγαν απ’ τον κύκλο και αναστήθηκαν
και χαμογελάνε μέσα σε μια παράξενη ησυχία»
(Γ. Σεφέρη, Μυθιστόρημα, ΚΑ΄)
Η έκταση όπου απλώνονται τα ερείπια της αρχαίας και της χριστιανικής Εφέσου είναι αχανής. Από το σημερινό χωριό Σελτσούκ, όπου ευρίσκεται ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και ο τάφος του, προχωρώντας προς δυσμάς, προς το σύγχρονο λιμάνι του Κουσάντασι, διαβαίνοντας έξω από το «Αρτεμίσιο», τον περίφημο ναό της Αρτέμιδος, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, μπορεί ο επισκέπτης να κινηθεί στην πόλη όπου γεννήθηκαν ο Ηράκλειτος, ο Παρράσιος, ο Ιππώναξ και να χαρεί πολλά εντυπωσιακά μνημεία σε καταπράσινο τοπίο.
Ο Απόστολος Παύλος πέρασε από την Έφεσο κατά τη Β΄ και τη Γ΄ Περιοδεία του και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης πέθανε εκεί σε βαθύ γήρας. Μια μεγάλη σε μέλη, οργάνωση και πνευματικότητα Εκκλησία είχε αρχίσει να εξελίσσεται στην Έφεσο από τον 2ο αι., με πρώτον επίσκοπο τον μαθητή του Παύλου Τιμόθεο.
Ανάμεσα στο Γυμνάσιο του λιμανιού και το Ολυμπιείο, δεξιά προς εκείνον που προχωρεί προς τον κύριο αρχαιολογικό χώρο της Εφέσου, στέκεται κατεστραμμένος, αλλά σε κατάσταση που να δίνει σαφή εικόνα του μεγέθους και της μορφής του, ο πρώτος ναός που αφιερώθηκε στη Θεοτόκο. Τεράστιες οι διαστάσεις, πολύπλοκο το σχέδιο, εντυπωσιακοί οι όγκοι που διατηρούνται σε ορισμένα τμήματά του. Το μήκος του οικοδομήματος έφθανε συνολικά περίπου τα 265 μ. και το πλάτος τα 30 μ.
Ο ναός αυτός οικοδομήθηκε περί τα μέσα του 4ου αιώνα, στη θέση άλλου κτιρίου του 2ου αι., που είχε τις ίδιες διαστάσεις, ονομαζόταν μουσείο, η χρήση του όμως παραμένει άγνωστη. Το οικοδόμημα αυτό, που καταστράφηκε από πυρκαγιά ίσως το 263 από τους Γότθους, είχε ορθογώνιο σχήμα, αψιδωτή αίθουσα προς την Α πλευρά και άλλη μία, επίσης αψιδωτή, χωρισμένη σε τρεις νάρθηκες. Μεταξύ αυτών των δύο παρεμβαλλόταν ευρύς, υπαίθριος χώρος. Περί τα μέσα του 4ου αι. ένα τμήμα του ανοικοδομήθηκε και με μερικές όχι σημαντικές μετατροπές χρησιμοποιήθηκε ως τρίκλιτος χριστιανικός ναός, καταλαμβάνοντας τμήμα του αρχικού κτιρίου. Την αψίδα του περιστοίχιζαν πρόθεση και διακονικό σε ασύμμετρη μορφή, ενώ νάρθηκας και αίθριο, στη βόρεια πλευρά του οποίου υπήρχε και βαπτιστήριο, συμπλήρωναν το κτίριο.
Το πρωτοχριστιανικό αυτό βαπτιστήριο ακόμη και σήμερα προκαλεί συγκλονιστική εντύπωση. Τετράγωνο εξωτερικά, σχημάτιζε εσωτερικά κυκλικό χώρο με την ύπαρξη οκτώ πεσσών που συνδέονταν μεταξύ τους με τυφλές κόγχες και έφεραν μεγάλους, εγχάρακτους σταυρούς, που και σήμερα καθαγιάζουν τον χώρο. Στο κέντρο στρογγυλή δεξαμενή-κολυμβήθρα διατηρείται άριστα, καθώς και οι δύο σκάλες της στην Α και τη Δ πλευρά. Στον χώρο αυτό ο προσκυνητής αισθάνεται την ανάγκη να σταθεί περισσότερο, καθώς τα ερείπιά του είναι σαφή και η ύπαρξη των σταυρών γιγαντώνει πίστη και ελπίδα.
Επί Ιουστινιανού στη θέση αυτού του πρώτου ναού οικοδομήθηκε δεύτερος. Διατηρήθηκε άθικτα το αίθριο, ο παλαιός νάρθηκας μεταβλήθηκε σε εσωνάρθηκα και ο ναός, όπως και ο προηγούμενος, ήταν τρίκλιτος με τρούλο. Χαρακτηριστικό ασυνήθιστο γεγονός και στους δύο αυτούς ναούς της Παναγίας στην Έφεσο είναι ότι δεν έχουν παράλληλες κιονοστοιχίες, ώστε τα κλίτη να μην έχουν το ίδιο μήκος σε όλη την ανάπτυξή τους.
Κατά τη διάρκεια του 10ου αι., άγνωστο πώς, καταστράφηκε ο δεύτερος ναός και οικοδομήθηκε τρίτος ανατολικά του προηγουμένου. Στη νότια πλευρά του κατασκευάστηκε μικρός επιτύμβιος ίσως ναός, του οποίου ο εσωτερικός χώρος, αλλά και ο περίβολος είναι γεμάτος από τάφους.
Η ύπαρξη μερικών, ελάχιστων καλύτερα, λειψάνων τοιχογραφιών, που, σε πείσμα των καιρικών συνθηκών, των καταστροφών και της αντιχριστιανικής μανίας, στέκονται ακόμη στον τοίχο της αψίδας, προκαλεί απερίγραπτα συναισθήματα. Πίσω από την κόγχη του ιερού είχαν προσαρτηθεί κατά καιρούς διάφορα κτίσματα, επισκοπικά ίσως ενδιαιτήματα.
Χαρακτηριστικό ασυνήθιστο γεγονός και στους δύο αυτούς ναούς της Παναγίας στην Έφεσο είναι ότι δεν έχουν παράλληλες κιονοστοιχίες, ώστε τα κλίτη να μην έχουν το ίδιο μήκος σε όλη την ανάπτυξή τους.
Η Οικουμενική Σύνοδος
Η Γ΄ Οικουμενική Σύνοδος, γνωστή και ως η Πρώτη της Εφέσου, συνεκλήθη από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β΄ τον Μικρό στην Έφεσο το 431, για να καταπολεμήσει την αίρεση του Νεστορίου (ο οποίος αποκαλούσε την Παναγία Χριστοτόκο και όχι Θεοτόκο) και του πελαγιανισμού, ο οποίος διδάχθηκε από τον Πελάγιο και τον Καιλέστιο, μοναχούς από τη Βρετανία, που περιόριζαν το προπατορικό αμάρτημα στους πρωτόπλαστους και επομένως δεν δέχονταν την κληρονομική μετάδοσή του. Οι εργασίες της διήρκεσαν το διάστημα 22-30 Ιουνίου και πραγματοποιήθηκαν στον ναό της Παναγίας, με την παρουσία περίπου διακοσίων Πατέρων.
Η Γ΄ Οικουμενική Σύνοδος εξέδωσε οκτώ Κανόνες και επικύρωσε τους δώδεκα αναθεματισμούς του Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας κατά του Νεστορίου, που είχαν σταλεί από τον Κύριλλο στον Νεστόριο μαζί με την τρίτη επιστολή του εν ονόματι της «συνόδου εν Αλεξανδρεία εκ της Αιγυπτιακής διοικήσεως», η οποία είχε συνέλθει το 430. Χρειάστηκε να περάσει πολύς καιρός και πολλές προσπάθειες για να υπογραφεί το 433 η «Εκθεσις πίστεως των Διαλλαγών», με την οποία υιοθετήθηκε η θεολογία του Αγίου Κυρίλλου και η οποία κατέστη ο επίσημος δογματικός όρος της Γ΄ Οικουμενικής. Η Εκκλησία μας τιμά τη Γ’ Οικουμενική Σύνοδο στις 9 Σεπτεμβρίου. Να σημειωθεί ότι η Εκκλησία της Κύπρου αναγνωρίσθηκε ως αυτοκέφαλη με τον Η΄ Κανόνα της Γ΄ Οικουμενικής Συνόδου.
Ο Ναός της Παναγίας στην Έφεσο δεν είναι πολυσύχναστος. Ισως αυτό να οφείλεται στην παράμερη θέση του. Αυτό που μένει έντονο μετά το προσκύνημα στο χριστιανικό αυτό μνημείο της μικρασιατικής γης είναι η τραγική, μα και επική εκείνη εντύπωση που απηχούν οι τελευταίες γραμμές από τους στίχους του Σεφέρη από το Μυθιστόρημα ΚΑ΄, που γράφηκαν στην αρχή τούτης της αναφοράς: «οι παλαιοί νεκροί ξέφυγαν απ’ τον κύκλο και αναστήθηκαν και χαμογελάνε μέσα σε μια παράξενη ησυχία».
