Το Σεπτέμβριο του 1922 παίχθηκε η τελευταία πράξη της μεγαλύτερης τραγωδίας του σύγχρονου Ελληνισμού. Μαζί της έκλεισε το ιστορικό κεφάλαιο της υπερδισχιλιετούς παρουσίας του Ελληνικού στοιχείου στην αντίπερα όχθη του Αιγαίου και οι ευλογημένες πατρίδες πέρασαν στη σφαίρα του ονείρου. Εκατόν τρία μετά, δε μπορούμε παρά να προβληματιζόμαστε για τα λάθη που οδήγησαν στην καταστροφή, να αναπολούμε τα μαρτύρια των προγόνων μας, την απόγνωση και τον θρήνο των προσφύγων, τη θυσία των ηρώων και των Αγίων, που έμειναν να θυμίζουν ότι η Ελλάδα δεν ξεριζώνεται και δε σβήνει όσα μαρτύρια κι αν της επιφυλάξει η μοίρα.
Ο τελευταίος Μητροπολίτης της πολύκλαυστης Σμύρνης Χρυσόστομος παρέμεινε τελευταίος στις επάλξεις του αγώνα και της αντίστασης. Πανάξιος μιμητής των μεγάλων προγόνων του ηρώων και Αγίων Ιεραρχών, αρνήθηκε να εγκαταλείψει την Ιωνική γη κι επέλεξε να θυσιαστεί, ως καλός Ποιμήν, υπέρ του ποιμνίου του. Αξίζει να θυμηθούμε το μαρτυρικό του τέλος, για ν’ αποκτήσουμε ορθή ιστορική αντίληψη και να προσκυνήσουμε νοερά τα χαμένα λείψανά του.
Ο πολεμικός ανταποκριτής Κώστας Μισαηλίδης γράφει για τις τελευταίες ώρες της Σμύρνης και το μαρτυρικό τέλος του Χρυσοστόμου: «Ο δρόμος από την πλατεία του Διοικητηρίου ως την πλατεία Ικί Τσεσμέ αγρίεψε από το μαρτύριο του καινούργιου αυτού Εθνομάρτυρα. Τού έβγαλαν, με ξιφολόγχη, τα μάτια, του έκοψαν τα αυτιά και τη γλώσσα. Τον έσυραν από τα γένια και τα μαλλιά. Γύρω από το σώμα του έστησεν η απάνθρωπη, η αφάνταστα βάρβαρη τουρκική μανία τον πιο φρικτό χορό. Δεν άφησαν τίποτε το σκληρό και το εξευτελιστικό που να μην το κάμουν στο αφανισμένο και μισοσκοτωμένο κορμί του Χρυσοστόμου…. Το πρόσωπό του το κατάχλομο, το σκεπασμένο με αίμα των ματιών του, είχε συνεχώς εστραμμένο προς τον ουρανό και διαρκώς έλεγε «Πάτερ, άφες αυτοίς ου γαρ οίδασι τί ποιούσι». Όταν μπορούσε, ύψωνε το δεξί του χέρι και ευλογούσε τους διώκτες του. Κάποιος αναγνωρίζει τη χειρονομία και με το τρομερό μαχαίρι του κόβει και τα δυο χέρια του Δεσπότη. Εκείνος σωριάστηκε στη ματωμένη γη με στεναγμό που φαινόταν ότι ήταν μάλλον στεναγμός ανακουφίσεως παρά πόνου. Ένας στρατιώτης τον αποτέλειωσε με δύο σφαίρες στο κεφάλι»[1].
Την ίδια περίοδο, στο πάνθεον των Μαρτύρων του Έθνους και της Εκκλησίας περνούν άλλοι τρεις Αρχιερείς της Μικρασίας: Ο Κυδωνιών Γρηγόριος, ο οποίος, αφού σώθηκε, ως εκ θαύματος, από ενέδρα Βούλγαρων Κομιτατζήδων το 1905 στη Μακεδονία, μετετέθη στην Μικρά Ασία, όπου συνέχισε αόκνως την εθνική του δράση. «Το 1918, μετά τον εκτοπισμό των γενναίων Ελλήνων Κυδωνιατών, ο Μητροπολίτης Γρηγόριος εφυλακίσθη εν Κυδωνίαις επί τρεις μήνας. Ακολούθως εφυλακίσθη εν Σμύρνη επί εξάμηνον, μέχρι της 26ης Οκτωβρίου 1918 ότε και παρεπέμφθη εις το Γ΄ Τουρκικόν Στρατοδικείον Σμύρνης, ίνα δικαστεί διά την Ελληνοπρεπή και πατριωτικήν του στάσιν. Διασωθείς τότε, επέπρωτο να μαρτυρήσει υπέρ της Εκκλησίας και του Ελληνικού γένους κατά την Μικρασιατικήν καταστροφήν του 1922»[2]. Ο Γρηγόριος αρνήθηκε να εγκαταλείψει το ποίμνιό του, παρότι Αμερικανικό πλοίο έφθασε στις Κυδωνίες για να τον παραλάβει. Συνελήφθη από τους Τούρκους και ετάφη ζωντανός με 38 ιερείς του.
Ο Μοσχονησίων Αμβρόσιος. Διακονώντας, επί σειρά ετών, στο πλάι του Σμύρνης Χρυσοστόμου, απέκτησε υψηλό πατριωτικό ήθος, που τον οδήγησε στη θυσία. Τον Αύγουστο του 1922 συνελήφθη από τους Τούρκους, εστάλη στις Κυδωνίες και από εκεί, με τα πόδια, στο Αρδαμύτιο. Στη διαδρομή εκτελέστηκε με εννέα ιερείς της συνοδείας του.
Ο Ικονίου Προκόπιος. «Εν Μικρά Ασία ειργάσθη με πολλήν δραστηριότητα, συστήσας διαφόρους νέας Ελληνικάς κοινότητας εν τη επαρχία Ικονίου, ιδρύσας πολλά σχολεία και ανεγήρας πολλάς Εκκλησίας. Διά τας πατριωτικάς αυτού εργασίας εγένετο στόχος των νεοτούρκων σωβινιστών, συλληφθείς δε αιχμάλωτος παρά των κατακτητών κατεδικάσθη εις θάνατον, αλλά δεν εξετελέσθη. Τελικώς, όμως, επέπρωτο και ο Ικονίου να θυσιαστεί υπέρ του Γένους μαρτυρικώς αποθανών εις φυλακάς»[3].
Η θυσία των Αγίων Μαρτύρων Ιεραρχών της Μικράς Ασίας αποκαλύπτει μία αδιαμφισβήτητη ιστορική αλήθεια· ότι καμία άλλη θρησκεία στον κόσμο και στην ιστορία δεν έχει επιδείξει Λειτουργούς της Μάρτυρες στους αγώνες των εθνών για ελευθερία, ανεξαρτησία και δημοκρατία, εκτός από την Ορθόδοξη Εκκλησία. «Ο Κλήρος της Ελληνικής Εκκλησίας υπήρξε πάντοτε πρωτοπόρος στους αγώνες του έθνους και κυρίως στις αλύτρωτες πατρίδες του Ελληνισμού, όπου και επολέμησε και παρότρυνε τους Έλληνες να αγωνιστούν για τα ιερά και τα όσια της φυλής και για την πατρίδα τους και στο τέλος προσέφερε τη ζωή του θυσία στο βωμό της. Ο Κλήρος, έτσι, της νεωτέρας και συγχρόνου Ελλάδος και του Ελληνισμού των αλύτρωτων πατρίδων συνέχισε την αγωνιστική παράδοση και παρέμεινε πιστός στο πνεύμα των Νεομαρτύρων και πρώτων Μαρτύρων – Αγίων της Εκκλησίας»[4].
Η αναφορά στις παραπάνω μαρτυρικές Εκκλησιαστικές προσωπικότητες δε συνιστά επιχείρηση αναζωπύρωσης εθνικιστικών παθών ή προσπάθεια ενεργοποίησης εκδικητικών αισθημάτων. Κάτι τέτοιο είναι σαφώς αντίθετο με το αγαπητικό και ειρηνικό ήθος της Εκκλησίας μας. Συνιστά, όμως, συμβολή στη διατήρηση και ενίσχυση της ιστορικής εμπειρίας, γιατί πιστεύουμε ακράδαντα ότι η ιστορία εκδικείται εκείνους που την αγνοούν.
[1] Χριστόδουλος (+), Αρχιεπίσκοπος Αθηνών & Πάσης Ελλάδος, Ομιλία, Χίος 21/10/2002
[2] Κωνσταντινος Βοβολίνης, «Η Εκκλησία εις τον αγώνα της ελευθερίας, 1453 – 1953», 3η Έκδοση, Αθήνα 2003, σ. 261.
[3] ό.π. σ. 261.
[4] Τίτος Αθανασιάδης, «Άγιοι και Εθνομάρτυρες Μικράς Ασίας και Πόντου», Αθήνα 2002, σ. 143.
