Γλράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Ο προφήτης Ηλίας θεωρείται από τον ελληνικό λαό κύριος της βροχής, των κεραυνών και των βροντών, γι’ αυτό και ο εορτασμός του (20 Ιουλίου) είναι πάνδημος και καθολικός, με πολλά πανηγύρια αφιερωμένα στη μνήμη του, σε ολόκληρο τον ελληνικό πολιτισμικό χώρο. Οι αντιλήψεις αυτές, που μάλλον έχουν προέλθει από τις σχετικές αφηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης για την ξηρασία και τη βροχή που προκάλεσε, είναι γνωστές ήδη από τα μεσαιωνικά χρόνια και μάλιστα και σε άλλους λαούς, όπως οι Σέρβοι και οι Γερμανοί, που σε περιόδους ξηρασίας πραγματοποιούσαν λιτανείες στον προφήτη Ηλία.
Σε πολλές ελληνικές περιοχές πραγματοποιούν τελετουργικές ζωοθυσίες (κουρμπάνια) στη μνήμη του, μάλιστα στη Βόρεια Θράκη τις θυσίες αυτές τελούσαν όχι την ημέρα της μνήμης του αλλά πριν τη γιορτή της ανακομιδής των λειψάνων του αγίου Αθανασίου (2 Μαΐου), σε συνδυασμό με το τελετουργικό δρώμενο της περπερούνας κατά το οποίο στόλιζαν ένα ορφανό κορίτσι με χόρτα, το κατάβρεχαν στο ποτάμι και κατόπιν γύριζαν στα σπίτια του χωριού τραγουδώντας σχετική με την πρόκληση της βροχής επωδή, ακριβώς επειδή η βροχόπτωση ήταν αναγκαία στη συγκεκριμένη εποχή του χρόνου για τις γεωργικές καλλιέργειες της κοινότητας. Στη Σάμο πάλι, σε περιπτώσεις ανομβρίας, έκλειναν την εικόνα του αγίου σε τσουβάλι «αναγκάζοντάς» τον τελετουργικά να στείλει βροχή, οπότε και την αποκαθιστούσαν με κάθε τιμή, με λιτανεία και ολονυκτία, στο ναό και στην τιμητική θέση της.
Από την εικονογραφία της αναλήψεως του αγίου στον ουρανό πάνω σε πύρινο άρμα, προήλθαν επίσης λαϊκές δοξασίες της Βόρειας και της Ανατολικής Θράκης, σύμφωνα με τις οποίες ο άγιος τριγυρίζει στον ουρανό με το πύρινο άρμα του, καταδιώκοντας έναν δράκοντα ή τον διάβολο και προκαλεί βροντές και κεραυνούς λόγω της ταχύτητας με την οποία κινείται, αλλά και αστραπές από το μαστίγιό του. Σε περιοχές της Μακεδονίας πάλι θεωρούν ότι ο προφήτης Ηλίας καταδιώκει μια Λάμια που καταστρέφει τα σπαρτά.
Παρόμοιες αντιλήψεις υπάρχουν, πέραν του ελλαδικού χώρου, και σε άλλους βαλκανικούς λαούς, όπως σημειώνει ο Δ. Β. Οικονομίδης: οι Βούλγαροι, για παράδειγμα, πιστεύουν ότι καταδιώκει δράκοντα που τρώει τα γεννήματα στα χωράφια και μόλις τον συναντήσει του ρίχνει κεραυνούς, ενώ οι αστραπές προέρχονται από τη φωτιά που εκπνέουν τα άλογα του άρματός του και από τη λάμψη της λόγχης του. Σε πολλές μάλιστα βαλκανικές παραδόσεις παρουσιάζεται ως άγιος δρακοντοκτόνος ο οποίος σκοτώνει τον δράκοντα, ελευθερώνει την παρθένο κοπέλα που του είχε προσφερθεί και επαναφέρει ελεύθερο το νερό στην πόλη.
Οι Σέρβοι πιστεύουν ότι στον προφήτη Ηλία δόθηκε από τον Θεό εξουσία επί των αστραπών και των κεραυνών, ενώ οι Ρουμάνοι πιστεύουν ότι με τους κεραυνούς καίει γάτους και σκύλους, στους οποίους ο διάβολος προσπαθεί να κρυφτεί για να ξεφύγει από την καταδίωξή του. Συνήθως οι ναοί του προφήτη Ηλία βρίσκονται σε κορυφές βουνών, λόφων και υψωμάτων όπου πηγαίνουν οι πιστοί από την παραμονή της εορτής του, ενίοτε δε ανάβουν και μεγάλες τελετουργικές πυρές στις οποίες καίνε λιβάνι, χορεύουν γύρω τους και τις υπερπηδούν. Σε ορισμένες μάλιστα περιοχές, όπως για παράδειγμα στον Πολύγυρο της Χαλκιδικής, το άναμμα των τελετουργικών πυρών επαναλαμβάνεται σε όλη τη θερινή περίοδο μέχρι και την αρχή του φθινοπώρου, την 1η Σεπτεμβρίου.
Σε άλλες αγροτοκτηνοτροφικές περιοχές, όπως ήδη προαναφέρθηκε, τελούνται πανηγυρικές και τελετουργικές ζωοθυσίες. Σε χωριά της Βόρειας Θράκης, για παράδειγμα, όπως αναφέρει ο Γ. Α. Μέγας, θυσίαζαν στον προφήτη Ηλία ταύρο υγιή τον οποίο δεν είχαν ευνουχίσει και δεν είχαν ζέψει στο ζυγό, αφού πριν ο ιερέας ευλογούσε το ζώο. Κατά τη σφαγή φρόντιζαν το αίμα του να τρέξει σε λάκκο που είχαν σκάψει και κατόπιν το κρέας διανεμόταν σε όλα τα σπίτια του χωριού για ευλογία και επίτευξη υγείας και ευετηρίας, ενώ μάζευαν τα κόκκαλα του ζώου και τα έθαβαν.
Κατά τον Στ. Κυριακίδη, σε χωριά της Β.Α. Θράκης θυσίαζαν ελάφι που πίστευαν ότι το έστελνε ο ίδιος ο εορταζόμενος άγιος, γι’ αυτό και έπρεπε να το αφήσουν να ξεκουραστεί πριν το σφάξουν, διηγούμενοι ότι κάποτε που δεν τήρησαν αυτό τον όρο, το θεόσταλτο ελάφι δεν ξαναφάνηκε. Κατά τους κατοίκους της περιοχής, οι θυσίες αυτές απέτρεπαν την εμφάνιση λοιμωδών νόσων και θανατηφόρων επιδημιών σε ανθρώπους και ζώα. Σε πολλές ελληνικές παραδόσεις, ο άγιος πιστεύεται ότι ήταν ναυτικός και επειδή έπαθε πολλά στη θάλασσα έταξε να πάρει ένα κουπί στον ώμο του, να αρχίσει να ανεβαίνει στο βουνό και να εγκατασταθεί εκεί όπου οι άνθρωποι δεν θα το γνώριζαν και θα νόμιζαν ότι είναι κομμάτι ξύλου.
Αλλού πάλι πιστεύουν ότι ο προφήτης Ηλίας δεν πήγε ποτέ σε κάμπο‧ ζούσε στο βουνό γι’ αυτό και οι ναοί του είναι σε κορυφές. Πρόκειται για διασκευή του αρχαίου μύθου σχετικά με τον εξιλασμό του Οδυσσέα από τα όσα υπέφερε στη θάλασσα, τον οποίο διηγούνται και τα ομηρικά έπη (Οδύσσεια λ, 121 κ. εξ.). Σε άλλες παραδόσεις, οι οποίες προφανώς απηχούν ιστορικές συνθήκες της πρώιμης οθωμανοκρατίας, σχετικές με την εγκατάσταση των κατακτητών στους κάμπους και την απώθηση των κατακτημένων στα ορεινά, ο άγιος καταφεύγει στα βουνά επειδή στους κάμπους τον κυνηγά ο Μωάμεθ. Πιστεύουν επίσης ότι περιμένει τον Αντίχριστο της Αποκάλυψης για να παλέψει μαζί του, ενώ κυκλοφορεί μεταμφιεσμένος ανάμεσά μας.
Ο Ν. Γ. Πολίτης ωστόσο, αποδίδει την ορεινή αυτή τιμή του προφήτη Ηλία στο ότι έχει διαδεχθεί στη λαϊκή λατρεία τον θεοποιημένο Ηλιο και τον Δία Κώδιο, τον έφορο του υετού και των βροντών, όπως συχνά συμβαίνει με τα αρχαιοελληνικά υπολείμματα της ελληνικής λαϊκής θρησκευτικότητας. Οι μουσουλμάνοι πάλι, ακολουθώντας παλαιοδιαθηκικές αφηγήσεις και σχετικά απόκρυφα κείμενα, πιστεύουν ότι ο προφήτης Ηλίας μαζί με τον Ενώχ ράβουν τα ειδικά ενδύματα που θα φορέσουν οι πιστοί οι οποίοι θα κατοικήσουν στον Παράδεισο.
Ως άγιος που συνδέεται με τον ήλιο, τις τροπές και τη δύναμή του, ο προφήτης Ηλίας θεωρείται από τον λαό και μαντικός, γι’ αυτό και μαρτυρούνται μαντεύματα από το σχήμα σταγόνων λαδιού που τοποθετούνται απέναντι στον ήλιο, ή από τον καπνό της φωτιάς στην οποία ψήνονται τα ζώα που του έχουν θυσιάσει, ή από το περιεχόμενο των καρυδιών που πρωτοκόβουν στη γιορτή του, ή από κινήσεις των ζώων του σπιτιού και από τα όνειρα που θα δουν το βράδυ της παραμονής της γιορτής του. Θεωρείται επίσης αυστηρός άγιος τιμωρός για όσους δεν τηρούν την πάνδημη αργία της εορτής του, αλλά και άγιος ιαματικός, κυρίως για την ηλίαση, αλλά και τους πόνους της μέσης και του σώματος, γι’ αυτό και ζώνουν τους ναούς του με κέρινο νήμα το οποίο κατόπιν τυλίγουν στον ασθενή, ενώ πάνω του τοποθετούν και στάχυ‧ και κατά την Μεγάλη Είσοδο της πανηγυρικής θείας λειτουργίας της εορτής του τα κόβουν, ώστε «να κοπεί και ο πόνος», όπως συνειρμικά και αναλογικά πιστεύουν.
Οι γεωργοί την ημέρα της εορτής συνήθιζαν να βάζουν από μία πέτρα στον κορμό των ελαιόδενδρων που είχαν, πιστεύοντας ότι έτσι θα κρατήσουν τον καρπό τους. Σε ορισμένες περιοχές κατά την εορτή του αγίου αρχίζουν την κατανάλωση σταφυλιών, σύκων ή καρυδιών, προσφέροντας σχετικές «απαρχές» ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες και τους όρους καλλιέργειας κάθε τόπου. Πρόκειται πάντως για έναν από τους δημοφιλέστερους αγίους του ελληνικού λαϊκού εορτολογίου.
