Του Χρήστου Γ. Κτενά
Μπορεί η Ευρωπαϊκή Ένωση να ξεκίνησε ως Οικονομική Κοινότητα το 1957 (ή, στις απαρχές της, ως Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα, το 1952), αλλά στη δομή και στους στόχους της υπήρχαν και υπάρχουν αναφορές (ή έστω ένα υπόβαθρο) κοινών αξιών μεταξύ των πολιτών της Ευρώπης, όπως αυτές της ειρήνης, της προόδου, της ενότητας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Και βέβαια όσο η Ευρωπαϊκή Ένωση εξελίσσεται προς την πλήρη πολιτική και οικονομική ενοποίηση τόσο αυτές οι αναφορές (τόσο στις Συνθήκες όσο και γενικότερα στο πνεύμα λειτουργίας) πυκνώνουν και αποκτούν νομική υπόσταση. Και η θρησκεία; θα αναρωτηθεί κανείς. Είναι η θρησκεία (και βασικά ο Χριστιανισμός, που έχει τους περισσότερους πιστούς στην Ευρώπη, με τεράστια ιστορική βαρύτητα) μία από τις κύριες αξίες της Ευρώπης;
Αντίθετα με ό,τι θα πίστευε κανείς, οι ίδιοι οι πολίτες απαντούν με ένα ηχηρό «όχι». Κάτι που προξενεί ιδιαίτερο προβληματισμό, αν υπολογίσουμε πως στην Ε.Ε. έχει την έδρα της η Καθολική Εκκλησία, στις κεντροευρωπαϊκές χώρες γεννήθηκε ο προτεσταντισμός, ενώ στα ανατολικά υπάρχουν μεγάλες χώρες της Ορθοδοξίας (όπως η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Σερβία). Κι όμως, σύμφωνα με πρόσφατο Ευρωβαρόμετρο (Νο 415, με τίτλο «Ευρωπαίοι το 2014»), η εικόνα είναι τελείως διαφορετική από την αναμενόμενη!
Οι πολίτες
Αρχικά, στο Ευρωβαρόμετρο, η πλειονότητα των Ευρωπαίων πολιτών δέχεται ότι υπάρχουν πολλές κοινές αξίες εντός της χώρας τους. Συγκεκριμένα, κάτι τέτοιο πιστεύει το 71%, με το 25% να διαφωνεί. Η διακύμανση όμως είναι σημαντική, με μόλις το 57% των Γάλλων και των Ιταλών να δέχεται απόλυτα αυτή την άποψη, σε αντίθεση π.χ. με το 86% των Ελλήνων ή το 93% των Σουηδών. Και όταν το ερώτημα τίθεται για το σύνολο της Ε.Ε., τότε έχουμε μια απότομη πτώση, με τον μέσο όρο όσων πιστεύουν πως οι χώρες της Ένωσης βρίσκονται κοντά σε κοινές αξίες να πέφτει στο 42%! Και εδώ η διακύμανση είναι ευρύτατη, ξεκινώντας από το 65% των Σλοβάκων, για να φτάσουμε στο 29% των Ισπανών και των Γάλλων! Και βέβαια όλα αυτά τα νούμερα είναι σε κάθοδο, συγκρινόμενα με αντίστοιχο Ευρωβαρόμετρο του 2012.
Ποιες όμως είναι αυτές οι αξίες που οι πολίτες της Ευρώπης θεωρούν ως τις πιο σημαντικές; Τα ανθρώπινα δικαιώματα έρχονται στην πρώτη θέση (με μέσο όρο 43%) και ακολουθούν η ειρήνη (στο 41%) και ο σεβασμός στην ανθρώπινη ζωή (40%). Κάπου εδώ τελειώνουν τα μεγάλα ποσοστά και περνάμε στη δημοκρατία (μόλις 26%), στην ατομική ελευθερία (23%) και στην ισότητα (20%). Τελευταία αξία και με μονοψήφιο ποσοστό εμφανίζεται η θρησκεία (πίνακας 1).
Μάλιστα, αν δούμε αναλυτικά τις προτιμήσεις των πολιτών ανά χώρα (πίνακας 2), διαπιστώνουμε ότι η θρησκεία έρχεται τελευταία στα 24 από τα 28 κράτη-μέλη (ουσιαστικά, από τις αξίες που αναφέρονται, είναι η μόνη που συγκεντρώνει συντριπτικά τα περισσότερα μονοψήφια ποσοστά).
Ποιες χώρες διαφέρουν; Η Ελλάδα, η Κύπρος, η Ρουμανία και η Μάλτα, όπου η θρησκεία εκτιμάται ως σημαντική από το 15%, 21%, 12% και 17% των πολιτών αντίστοιχα (πίνακας 2). Ακόμη, δεν μπορεί να μείνει ασχολίαστο ότι και σε χώρες- προπύργια του καθολικισμού, όπως η Ιταλία, η Ισπανία και η Ιρλανδία, η θρησκεία ως προσωπική αξία είναι στην τελευταία θέση, ένα εύρημα που ανατρέπει τις τρέχουσες εντυπώσεις για την ισχύ κάθε δόγματος στη σύγχρονη Ευρώπη.
Ενωση ειρήνης, ανθρωπίνων δικαιωμάτων και δημοκρατίας
Ποιες είναι οι αξίες που οι πολίτες της Ένωσης θεωρούν ότι την αντιπροσωπεύουν περισσότερο; Τα ευρήματα (πίνακας 3) δείχνουν μια σχετικά διαφορετική κατάταξη από το τι πιστεύουν προσωπικά ως σημαντικότερο. Έτσι, η Ε.Ε. θεωρείται ως ένωση ειρήνης, ανθρωπίνων δικαιωμάτων και δημοκρατίας, με το κράτος δικαίου να βρίσκεται στην 4η θέση (από την 7η που ήταν, σε προσωπικό επίπεδο). Και εδώ όμως η θρησκεία έρχεται τελευταία και με ακόμη χαμηλότερο ποσοστό, στο 3%, και με πτωτική τάση σε σχέση με Ευρωβαρόμετρο του 2013. Εντύπωση προκαλούν βέβαια τα γενικώς χαμηλά ποσοστά ακόμα και των πρώτων σε προτίμηση ως κοινών αξιών της Ε.Ε., που δεν υπερβαίνουν το 40%, αποκαλύπτοντας -κατά τη γνώμη μας- ένα γενικότερο θέμα αξιοπιστίας και δημοκρατικής νομιμοποίησης της Ε.Ε. στα μάτια των πολιτών της.
Αν δει κανείς την εκτίμηση για τις αξίες που αντιπροσωπεύουν καλύτερα την Ε.Ε. ανά χώρα, η τελευταία θέση της θρησκείας εκφράζεται ομόφωνα! Καθώς και στα 28 κράτη-μέλη ως αντιπροσωπευτική αξία της Ένωσης παίρνει παντού μονοψήφια ποσοστά, με το μεγαλύτερο να φθάνει μόλις το 5%.
Ακόμη και σε Ελλάδα και Κύπρο (που είδαμε πόσο σημαντική είναι η θρησκεία στο εσωτερικό τους), μόλις το 2% και το 5% των πολιτών αντίστοιχα πιστεύουν ότι η θρησκεία έχει σημασία για την Ε.Ε. Άρα, είναι φανερό πως η Ένωση δεν έχει κανένα θρησκευτικό περιεχόμενο για τους πολίτες της, ανεξάρτητα από την προσωπική τους θέση, κάτι μάλλον αναμενόμενο, καθώς ποτέ η θρησκεία δεν αποτέλεσε σημαντικό ζήτημα στην εξέλιξή της.
Για να είμαστε όμως δίκαιοι, η Ένωση είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη σε ζητήματα θρησκευτικής ελευθερίας και γενικότερα ελευθερίας έκφρασης, ασκώντας διεθνώς πιέσεις όπου βλέπει να παραβιάζονται αυτές οι αρχές (αλλά και συγκροτώντας την αντίστοιχη δική της νομοθεσία).
Τελικό συμπέρασμα; Η ήπειρός μας -όπως έχει αναφερθεί και στο παρελθόν- εμφανίζει μια περίπλοκη εικόνα σε ό,τι αφορά τη σχέση της με τη θρησκεία. Όπου η τελευταία (ο Χριστιανισμός δηλαδή) έχει ιδιαίτερο παραδοσιακό κύρος, αλλά, όπως φαίνεται, σταδιακά αποσύρεται από το αξιακό περιβάλλον τόσο των πολιτών ανά χώρα όσο και από τη σχεδιαζόμενη υπερεθνική ενοποίηση, που σήμερα λέγεται Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η απόσυρση αυτή αντικαθίσταται από ένα γενικό και παγκόσμιο πλαίσιο αξιών, με επίκεντρο τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, την ειρήνη και τη δημοκρατία, χωρίς όμως μεταφυσικό περιεχόμενο και, βέβαια, χωρίς σύνδεση με έναν από τους κεντρικότερους πυλώνες της ίδιας της δόμησης της Ευρώπης…
