Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης
Η υπόθεση των γνωστών σκίτσων του Μωάμεθ σε γαλλικό σχολείο αναβίωσε το ζήτημα σχετικά με το πώς προσλαμβάνεται η δημόσια σατιρική κριτική από το Ισλάμ. Ματωμένη ιστορία: άρχισε στη Δανία (2006), μεταφέρθηκε στη Γαλλία όπου το περιοδικό Charlie Hebdo δημοσίευσε (19.09.2012) έξι σκίτσα ωμής σάτιρας (στην παράδοση του μπουρλέσκ) στον Μωάμεθ, με αποτέλεσμα να πνιγούν στο αίμα τα γραφεία του (07.01.2015). Ο καθηγητής Μ. Εκπ. Samuel Paty (16.10.2020) περιέλαβε στο μάθημά του σκίτσα του Hebdo ως δείγμα εργασίας στα πλαίσια της ευρωπαϊκής κουλτούρας για την ελευθερία της καλλιτεχνικής συνειδήσεως, όχι για προσβολή της θρησκευτικής συνειδήσεως των μουσουλμάνων μαθητών του. Απετμήθη την κεφαλήν. Γιατί όμως Πιστοί του Ισλάμ αντιδρούν παράφορα; Οι σατιρίζοντες ισχυρίζονται ότι δεν προσβάλλουν το θείον, αλλά την αντίληψη που έχουν οι άνθρωποι για το θείον, κάθε αντινομία, υποκρισία. Ο Μωάμεθ κατέστρεφε είδωλα, όχι έργα τέχνης. Τη σχετική θεολογία ενέκρινε η Ιερο-νομική σχολή του Καΐρου με αφορμή την καταστροφή αγαλμάτων του Βούδα (2001) από τους Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν, ενώ Ισλαμικά κράτη έχουν μουσεία τέχνης γεμάτα με είδωλα ή αγάλματα θεών και ανθρώπων, εικόνες αγίων.
Είναι η διαφορά ορισμένων ποιοτήτων ανάμεσα σε χριστιανική-ελληνορωμαϊκή Ευρώπη και θεοκρατικό ανατολικό Ισλάμ. Η σάτιρα στην κοινωνική ζωή χαρακτηρίζει τον Αρχαίο κόσμο, τον μεσαιωνικό της Ευρώπης μέχρι και σήμερα, αν και συμβαίνει πλέον σε καθημερινή βάση. Κάποτε λειτουργούσε στις γιορτές εποχικής πρωτοχρονιάς, τέλος εποχής, όταν διασαλευόταν η φυσική και κοινωνική τάξη, εξελισσόμενη σε ενστάσεις, κριτική: π.χ. οι δούλοι γίνονταν αφεντικά, τα επάνω έρχονταν κάτω σε πνεύμα ελευθεριότητας και ευωχίας, όπως στα ρωμαϊκά Σατουρνάλια (17-23 Δεκ). Η κοινωνία έτσι ισορροπούσε προσωρινά χάρη στην εκτόνωση, την έντονη οινοποσία, που τότε εθεωρείτο κατάληψη από το θείον (Διόνυσο), πριν επανέλθει στον συνήθη ρυθμό της. Σάτιρα και πολιτική πήγαιναν μαζί, όπως στις δικές μας Αποκριές την Ανοιξη, συνέβαλαν όμως στην ώσμωση των τάξεων, στον μετριασμό της διαπάλης μεταξύ των.
Πάνω σε αυτή τη στερεότυπη κοινωνική πραγματικότητα πάτησε το αθηναϊκό διονυσιακό δράμα, ειδικά η κωμωδία. Τι έκανε ο Αριστοφάνης; Επιανε ένα δημόσιο πρόσωπο και τον έκανε τ’ αλατιού. Τον Σωκράτη ότι πετούσε στα σύννεφα, έναν άλλο τραγωδό ως θηλυπρεπή, έτσι ωμά, κ.ο.κ. Στους Ορνιθες σατίριζε τους Θεούς, ακριβώς γιατί είναι ανώτερη (ορφική) αντίληψη για το θείον! Η αθυροστομία και ελευθεριότητα μέσα στα όρια του διονυσιασμού ταίριαζαν με οξύτατη κριτική. Ο Διόνυσος, γονιμικός θεός, είναι πολεμιστής, κατακτητής αλλά και ειρηνιστής. Ο Αριστοφάνης προπαγάνδιζε την ειρήνη, σατίριζε την απληστία των Αθηναίων, τους πολεμοκάπηλους. Οι Ρωμαίοι μιμήθηκαν το ελληνικό δράμα και την κωμωδία, ανέδειξαν τον Μίμο, όμως το δράμα παρήκμασε και τα θέατρα αντί για μαχητική σάτιρα έγιναν πολεμικές αρένες με μονομαχίες, εκτελέσεις.
Στο Ισλάμ εξαρχής, αφού ο Μωάμεθ απαγόρευσε την οινοποσία, δεν καλλιεργήθηκε η κωμωδία ή η σάτιρα στο καθεστώς. Η έννοια της διασάλευσης της τάξεως δεν τίθεται επίσημα, μιλούσε ο στρατός των Πιστών έναντι αντιτιθεμένων, αν δεν υποχωρούσαν. Τέτοιος στρατιώτης δεν μεθάει, τρώγει υγιεινό κρέας, δεν παρεκτρέπεται. Αφού η θρησκεία ταυτιζόταν με την πολιτική, δεν υπήρχε περίπτωση να εισέλθει το διονυσιακό πνεύμα του κρασιού, του οινο-πνεύματος, όπως το είχαν στη Δύση.
Η ισλαμική κουλτούρα δεν ανέπτυξε τη σάτιρα που παρέμεινε σε λαϊκή βάση (π.χ. θέατρο σκιών, Καραγκιόζης), δεν καλλιέργησε την αναπαραστατική τέχνη, ούτε καν την εικαστική, πλην διακοσμητικής. Η ανθρώπινη μορφή δεν αναπαριστάται, καταλήγει είδωλο, οι Χριστιανοί κατηγορούνταν ως εικονολάτρες. Αντιθέτως, αποδύθηκε σε μεγάλα κοινωφελή έργα.
Το Ισλάμ δεν απέβλεπε στο μέτρο μέσω της κριτικής προς την πολιτική ηγεσία, οι πολιτικές διαφορές ήταν χειριστέες ως οικογενειακή υπόθεση. Ο Πιστός όφειλε να έχει πνεύμα ενότητας στην κριτική του. Η έλλειψη ουσιαστικά αντιπολίτευσης ανέπτυξε την Κυβερνητική στα πλαίσια της ενωμένης Ούμα, ευνόησε παζάρια, μοίρασμα, επίδειξη ελέους. Ο ευρωπαϊκός κόσμος αντίθετα βλέπει την ανανέωση και μέσω της σατιρικής τέχνης, ως μέρος της κοινωνικής αντιπαράθεσης, πέρα από νομικά όρια. Γίνεται έτσι, χωρίς κρατική παρεμβολή, αυτο-ρύθμιση, προσωπική προσπάθεια βελτίωσης, ηθικής αναβάθμισης, ισορροπίας. Για το Ισλάμ η αλλαγή είναι ζήτημα αναγκαστικής συνεργασίας, προγράμματος, εν ανάγκη όπλων. Ο ηγέτης είναι το παν. Δεν μπορείς να του πεις ότι λέει βλακείες, όπως λ.χ. κατοχύρωσε νομικώς εαυτόν ο πρόεδρος Ερντογάν!
Δυστυχώς δύο πρόεδροι κοσμικών καθεστώτων, Μακρόν και Ερντογάν βρέθηκαν πάλι αντιμέτωποι, ενώ θα έπρεπε να μετατρέψουν την αντιπαλότητά τους σε φιλοτιμία ώστε να μην σκοτώνονται άνθρωποι άνευ σοβαρού λόγου, για θρησκευτική αντεκδίκηση. Η Γαλλία του 2020, ένα σύγχρονο κράτος στην υπηρεσία του λαού βρέθηκε να βλέπει έναν πολίτη της να εκτελείται χωρίς απολογία, χωρίς δικαστήριο. Ο κ. Μακρόν τι μπορούσε να κάνει; Ή να δεχτεί ότι κύριος της Γαλλίας είναι ο νόμος αυτόκλητων τιμωρών του Ισλάμ ή να δείξει ότι εκπροσωπεί κυρίαρχο κράτος. Και η ελευθερία της συνειδήσεως, όπως η χρήση των σκίτσων του Μωάμεθ ως παιδαγωγικού τεκμηρίου είναι σύμφωνη με την κρατική ιδεολογία. Οπότε “ανάρτησε” τα επίμαχα σκίτσα σε δημόσια κτήρια. Δεν τίθεται θέμα αν εμείς, οι τρίτοι, συμφωνούμε ή διαφωνούμε, αυτή είναι η φορά των πραγμάτων. Κι ο κ. Ερντογάν αντί να σταθεί πυροσβεστικά, έκανε το αντίθετο, “άργησε” να καταδικάσει τη φρικαλέα καρατόμηση του εκπαιδευτικού κι εξαπέλυσε κι από πάνω μύδρους. Ηλθε η σειρά του να υποστεί βαριά σάτιρα. Τώρα έπεται συνέχεια.
