Με μια ξεχωριστή ομιλία για το ολοκαύτωμα των Εβραίων είχε εκφωνήσει το 2007 ο μακαριστός Χριστόδουλος σε ειδική εκδήλωση που διοργάνωσε ο Κεντρικό Ισραηλητικό Συμβούλιο για να ανακηρύξει “Δίκαιο των Εθνών τον Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνό.
Η συγκινητική ομιλία του Χριστόδουλου
Ευχαριστίες οφείλονται εις το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδος και εις την Εβραϊκή Κοινότητα των Αθηνών για την πρωτοβουλία τους να τιμήσουν σήμερα τον αείμνηστο Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος κυρό Δαμασκηνό με την ευκαιρία της εθνικής μνήμης για το Ολοκαύτωμα. Αποδεικνύουν τα πλούσια συναισθήματα ευγνωμοσύνης τα οποία νιώθουν προς τους Συμπολίτες τους Έλληνες Χριστιανούς για τη συμπαράσταση τους στην απάνθρωπη δοκιμασία της Γενοκτονίας την οποία υπέστησαν από τους Ναζί κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Από την αρχή οφείλω να τονίσω ότι ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, τον οποίο τιμάμε σήμερα, δεν έπραξε παρά το καθήκον του ως Χριστιανού και ποιμενάρχου. Εφήρμοσε αυτά τα οποία η θρησκεία μας διδάσκει. Δηλαδή ότι μείζων πασών των αρετών είναι η αγάπη, όπως την δίδαξε ο Ιησούς Χριστός και στην Παραβολή του Καλού Σαμαρείτου και όπως γλαφυρά την περιγράφει ο Απόστολος των Εθνών Παύλος στο 13ο κεφάλαιο της Α’ προς Κορινθίους Επιστολής του. Αλλά και η Δικαιοσύνη, την οποία εφήρμοσε ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, είναι μεγίστη αρετή. Ο Κύριος μας τόνισε στην επί του Ορους ομιλία Του: «Μακάριοι οι δεδιωγμένοι ένεκεν δικαιοσύνης, ότι αυτών εστίν η βασιλεία των ουρανών». Και ο Προφητάναξ Δαυίδ χαρακτηρίζει μακάριο τον άνθρωπο εκείνον, ο οποίος διαχειρίζεται σύμφωνα με το δίκαιο τις υποθέσεις του και προσθέτει ότι ο δίκαιος αιώνια θα μνημονεύεται (Ψαλμ. 111). Και στη Σοφία Σολομώντος διαβάζουμε ότι η δύναμη του Θεού είναι η πηγή της Δικαιοσύνης Του και ότι δίδαξε τους ανθρώπους πως ο δίκαιος πρέπει να αγαπάει τους συνανθρώπους του. (Σοφ. Σολ. 12, 16-19). Αλλά το ότι ο Αρχιεπίσκοπος έπραξε το καθήκον του, εις ουδέν μειώνει την συνεισφοράν του εις τον πολιτισμόν των καιρών μας, που τότε μεν επλήττετο από την σκληρότητα και την απανθρωπία, σήμερα δε από την αποστασιοποίηση πολλών από ηθικές αρχές που η προκλητική περιφρόνησή τους σημαδεύει την εποχή μας.
Η εξέγερση της συνείδησης του
Έχοντας βιώσει τους καρπούς του Πνεύματος της αγάπης και της δικαιοσύνης ο αείμνηστος Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός αγκάλιασε με στοργή κατά την σκοτεινή περίοδο της κατοχής της χώρας μας από τα γερμανικά στρατεύματα, τους δοκιμαζόμενους Εβραίους συμπολίτες του και έσωσε πολλούς από αυτούς. Και επί πλέον η καρδιά του δεν άντεξε την αδικία και διαμαρτυρήθηκε έντονα στη Ναζιστική διοίκηση των Αθηνών, με συνέπεια να διακινδυνεύσει άμεσα η ζωή του. Γράφεται χαρακτηριστικά, μεταξύ των άλλων, στον πολύ ενδιαφέροντα Τόμο «Το ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων», τον οποίο εξέδωσε το 2006 το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, σε συνεργασία με την Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς:
«Ενεργή στάση υπέρ των Εβραίων κράτησε και η Ορθόδοξη Εκκλησία κάτω από την φωτισμένη καθοδήγηση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Δαμασκηνού. Με απόρρητη εγκύκλιο του προς όλες τις εκκλησίες, παρακινούσε τους ιερείς και Χριστιανούς να δώσουν κάθε βοήθεια στους κατατρεγμένους Εβραίους» (σελ. 230). Και σε πολλές περιοχές οι επιτόπιοι Ιεράρχες όπως ο Χαλκίδος Γρηγόριος, ο Δημητριάδος Ιωακείμ, ο Θεσσαλονίκης Γεννάδιος, έδρασαν μαζί με τους ιερείς των για τη σωτηρία Εβραίων και αντιστασιακών, και ομήρων που διέτρεχαν τον έσχατο κίνδυνο.
Πιο συγκεκριμένα όταν ο αείμνηστος Αρχιεπίσκοπος πληροφορήθηκε την έναρξη των διωγμών σε βάρος των Εβραίων της Ελλάδος ζήτησε να δει τον πληρεξούσιο του Γ’ Ράϊχ για την Ελλάδα Γκίντερ φον Αλτενμπουργκ, προς τον οποίο εξέφρασε τη δυσφορία του Ελληνικού Λαού για τους διωγμούς σε βάρος των Ελλήνων Εβραίων. Είναι γνωστό ότι με απόφαση των Ναζιστικών Αρχών Κατοχής κάθε Εβραίος ξένης υπηκοότητας που ζούσε στην Ελλάδα, θα έπρεπε εντός συγκεκριμένης προθεσμίας να μετακινηθεί προς τη χώρα της οποίας ήταν υπήκοος. Για τους Ελληνες όμως Εβραίους το μέτρο προέβλεπε τη μαζική μεταφορά τους στην Πολωνία. Ο μεγάλος λογοτέχνης μας Ηλίας Βενέζης διασώζει τον μεταξύ τους διάλογο:
Αρχιεπίσκοπος: Διατί οι Εβραίοι της Ελλάδος ισπανοί υπήκοοι θα πάνε στην Ισπανία, οι εβραίοι ιταλοί υπήκοοι θα πάνε στην Ιταλία και δεν μένουν στην Ελλάδα οι Εβραίοι Έλληνες, αλλά πρέπει να μεταφερθούν στην Πολωνία (Άουσβιτς);
Αλτενμπουργγκ: Πηγαίνουν για να εργασθούν…
Αρχιεπίσκοπος: Εάν στέλνονται για να εργασθούν γιατί πηγαίνουν και γυναίκες και παιδιά και γέροντες;
Αλτενμπουργκ: Γιατί είναι σκληρό να χωριστούν οι οικογένειες…Αν είναι μαζί θα ζήσουν καλύτερα…
Ο Αρχιεπίσκοπος έκανε έκκληση τότε στον Γερμανό Πληρεξούσιο και του μίλησε εν ονόματι του ανθρωπισμού και του χριστιανικού πολιτισμού. Ο Αλτενμπουργκ έδωσε ασαφείς υποσχέσεις, αφού προηγουμένως είχε ομολογήσει ότι το εβραϊκό ζήτημα ήταν κεφαλαιώδες και προγραμματικό για τον εθνικοσοσιαλισμό και ρυθμιζόταν από το Κέντρο, γι’ αυτό και ο ίδιος δεν μπορούσε να κάνει τίποτε. (Ηλία Βενέζη, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, οι χρόνοι της δουλείας, Αθήνα 1981, σελ. 260 κ.ε.).
Ο αείμνηστος Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός δεν έμεινε στην προφορική έκκληση του προς τον Αλτενμπουργκ. Κάλεσε στην Αρχιεπισκοπή τους εκπροσώπους των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων, όπως επίσης και των Επιστημονικών και Επαγγελματικών Οργανώσεων και όλοι μαζί αποφάσισαν να απευθύνουν υπό την σκέπη της Εκκλησίας δύο υπομνήματα, τα οποία έμειναν ιστορικά. Το πρώτο απευθύνθηκε στον κατοχικό πρωθυπουργό Λογοθετόπουλο και το άλλο προς τον Αλτενμπουργκ. Στο πρώτο, με ημερομηνία 23 Μαρτίου 1943, τονίζεται μεταξύ των άλλων:
1. Κατά το πνεύμα των όρων ανακωχής όλοι οι Έλληνες πολίτες θα έπρεπε να τύχουν της ίδιας μεταχείρισης από τις αρχές Κατοχής, αδιακρίτως φυλής και θρησκεύματος.
2. Οι Έλληνες Ισραηλίτες όχι μόνο αποδείχθηκαν πολύτιμοι συντελεστές της οικονομικής αποδόσεως της χώρας, αλλά και επέδειξαν νομιμοφροσύνη και πλήρη κατανόηση των καθηκόντων τους ως Ελλήνων.
3. Ενώπιον της εθνικής συνειδήσεως τα τέκνα της κοινής Μητρός Ελλάδος εμφανίζονται αδιαρρήκτως ηνωμένα και μέλη ισότιμα του εθνικού οργανισμού, ασχέτως πάσης διαφοράς θρησκευτικής ή δογματικής.
4. Η Χριστιανική Θρησκεία ουδεμία διάκριση, υπεροχή, ή μείωση αναγνωρίζει, που να στηρίζεται στη φυλή ή στη θρησκεία, δογματίζουσα ότι “ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Ελλην” (Γαλ.3, 28), καταδικαζομένης έτσι κάθε τάσης προς δημιουργία οποιασδήποτε διακρίσεως από φυλετική ή θρησκευτική διαφορά».
Τέλος εκφράζεται το ενδιαφέρον για την τύχη των 60.000 Ελλήνων Ισραηλιτών στο θρήσκευμα.
Ανάλογη ήταν και η επιστολή του Αρχιεπισκόπου και των εκπροσώπων των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων και των λοιπών προσωπικοτήτων της Ελλάδος προς τον Αλτενμπουργκ. Να σημειώσω ότι στον προαναφερθέντα Τόμο του Κ.Ι.Σ. τονίζεται ότι η σύνταξη και η υπογραφή των δύο μνημονίων από τις πολλές και σημαντικές προσωπικότητες της ελληνικής δημόσιας ζωής απαιτούσε πολύ θάρρος, με το δεδομένο των συνθηκών τρομοκρατίας που είχαν επιβάλλει τα SS.
Η αείμνηστη δημοσιογράφος Μαρία Ρεζάν στο βιβλίο της Με νοσταλγία… για μια ζωή έτσι, χωρίς πρόγραμμα (Αθήνα 2000) έγραψε για τη σωτηρία τη δική της και της οικογενείας της:
«Ηταν κι ο Δαμασκηνός, βέβαια, ο Αρχιεπίσκοπος, που κάποια στιγμή της Κατοχής , στην πιο μαύρη της ώρα, έβγαλε τη μοναδική εκείνη ανακοίνωση, διαμαρτυρόμενος για όσα τραβούσαν οι εβραϊκής καταγωγής συμπολίτες του. Και που ήταν η αιτία μετά τη συνάντηση του με τον ραβίνο των Αθηνών, τον Μπαρτζιλάϊ, να κάνει ο ραβίνος τη δήλωση: “Ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Οσο για μένα ανεβαίνω στο βουνό…”. Και αφυπνίστηκαν όσοι αφυπνίστηκαν από τους ομοθρήσκους του και κρύφτηκε ο καθένας όπου μπορούσε…». Ο μελετών την ιστορία της εποχής καταπλήσσεται από τη γενναιότητα των Ελλήνων που, παρά την απειλή της στρατιωτικής γερμανικής διοικήσεως ότι ο κρύπτων Εβραίος τυφεκίζεται επιτόπου, ανέπτυξαν ευρύ δίκτυο για την απόκρυψη των διωκομένων τη φυγάδευση άλλων, ενώ με νομιμοφανή τεχνάσματα, όπως αυτό των ταυτοτήτων, υπερέβαλαν κάθε προηγούμενο.
Οι πλαστές ταυτότητες
Ο Αρχιεπίσκοπος σε συνεργασία με τον γενναίο Αστυνομικό Διευθυντή των Αθηνών Αγγελο Εβερτ και τον επίσης γενναίο Γενικό Διευθυντή των Διοικητικών Υπηρεσιών του Δήμου Αθηναίων Π. Χαλδέζο έσωσε εκατοντάδες Εβραίους «βαπτίζοντας» τους στα χαρτιά Χριστιανούς και ζητώντας από τον μεν Χαλδέζο να εκδίδει πιστοποιητικά του Δήμου, από τον δε Εβερτ με την υπογραφή του να εκδίδει πλαστές ταυτότητες, στις οποίες αναγραφόταν το θρήσκευμα των Εβραίων «Χριστιανός Ορθόδοξος».
Ο Βενέζης γράφει σχετικά ότι ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός κάλεσε στην Αρχιεπισκοπή τον Χαλδέζο και του είπε:
«Εγώ έκαμα το Σταυρό μου, μίλησα με τον Θεό και απεφάσισα να σώσω όσες ψυχές Εβραίων ημπορώ. Εστω κι αν κινδυνεύω. Εγώ θα “βαπτίζω” τους Εβραίους και εσύ θα δίδεις πιστοποιητικό του Δήμου για να πάρουν ταυτότητα ως Χριστιανοί Ελληνες…».
Στον αφιερωματικό τόμο του το Κ.Ι.Σ. αναφέρει σχετικά ότι με τον τρόπο των πλαστών ταυτοτήτων που εφεύρε ο Αρχιεπίσκοπος 560 Αθηναίοι Εβραίοι, όπως και άλλοι από διάφορες πόλεις, που είχαν βρει καταφύγιο στην πρωτεύουσα, επέζησαν ως το τέλος του πολέμου, προσποιούμενοι τους Ορθόδοξους Χριστιανούς. Η αναγραφή του θρησκεύματος στις ελληνικές ταυτότητες τότε απεδείχθη σωτήρια για τους Ισραηλίτες Έλληνες. Σε καμιά άλλη κατεχόμενη Ευρωπαϊκή χώρα δεν κατέστη δυνατόν να εφαρμοσθεί ένα τέτοιο τέχνασμα, αφού σ’ αυτές δεν αναγραφόταν στις ταυτότητες το θρήσκευμα. Ας αναλογιστούμε οι Έλληνες τι και πόσα χάνουμε, αντί να κερδίζουμε, όταν άστοχα και επιπόλαια αφαιρούμε ψηφίδες από το πολύτιμο μωσαϊκό της πνευματικής και πολιτισμικής ιδιοπροσωπίας μας.
Την ψυχή του υπέρ των προβάτων…
Η δράση του Αρχιεπισκόπου υπέρ των συνανθρώπων του και του απελευθερωτικού αγώνα του Ελληνικού Λαού προκάλεσαν την οργή και το μίσος των δυνάμεων Κατοχής και πιο ειδικά των ανδρών των SS, που επιδίωξαν να τον δολοφονήσουν. Φίλοι και σύμβουλοι του ζήτησαν από τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό να διαφύγει στο εξωτερικό, όμως εκείνος απάντησε:
«Είμαι στη διάθεση του Εθνους και τον λαόν μου δεν θα τον εγκαταλείψω ποτέ. Και αν χρειαστώ να φύγω από τας Αθήνας, τότε μόνον εις τα Ελληνικά βουνά θα πορευθώ και ουδέποτε εις την ξένην».
Φύλακας άγγελος του Αρχιεπισκόπου ο Διευθυντής της Αστυνομίας των Αθηνών Αγγελος Εβερτ. Ο αείμνηστος καθηγητής Ιωάννης Γεωργάκης, γραμματέας τότε του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, γράφει ότι ο ίδιος και ο Εβερτ πληροφορήθηκαν ότι οι Γκεσταπίτες έψαχναν στον υπόκοσμο των Αθηνών τον άνθρωπο που θα αναλάμβανε να δολοφονήσει τον Αρχιεπίσκοπο. Γι’ αυτό και τον έπεισαν να μετοικήσει προσωρινά από το Ψυχικό στην οδό Δημοκρίτου 1.Στον επάνω όροφο έμενε ο Γεωργάκης με την οικογένεια του. Η Γκεστάπο που παρακολουθούσε τον Αρχιεπίσκοπο είδε ότι δεν επέστρεψε το βράδυ στο σπίτι του και άρχισε να τον αναζητεί. Ο Γεωργάκης αντελήφθη ότι ο Δαμασκηνός κινδύνευε και ειδοποίησε τον Εβερτ. Εκείνος έστειλε τέσσερις αστυνομικούς έξω από το σπίτι της Δημοκρίτου για κάθε ενδεχόμενο.
Τα ξημερώματα έφτασαν τα αυτοκίνητα της Γκεστάπο και διέταξαν τους Ελληνες αστυφύλακες να απομακρυνθούν… Οι Γκεσταπίτες κτύπησαν δυνατά την πόρτα και βιαίως εισήλθαν στο σπίτι. Ζήτησαν από τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό να τους ακολουθήσει, αλλά εκείνος αρνήθηκε. Ο επί κεφαλής των ανδρών της Γκεστάπο ήρθε σε αδιέξοδο και του απήγγειλε προσωρινή κατ’ οίκον φυλάκιση και πλήρη απομόνωση του έως τη μεταγωγή του στο Αουσβιτς. Ο Εβερτ, ο Ντίνος Δοξιάδης, η οικογένεια Κων. Τσάτσου, ο Ελβετός πρέσβυς, ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός και ο συμμαχικός ασύρματος, στα Βίλια Αττικής, έσπασαν τον αποκλεισμό.
Οι Εβερτ και Δοξιάδης μελέτησαν δυνατότητες απόδρασης του Αρχιεπισκόπου, αλλά εκείνος αρνήθηκε πάλιν λέγοντας:
«Πώς είναι δυνατό όταν το άνθος της Ελληνικής αντιστάσεως μετάγεται εις τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, εγώ, ο Ποιμενάρχης, να δεχθώ να διαφύγω και να μη συμμεριστώ την τύχη των;».
Έτσι έκλεισε το θέμα της διαφυγής του. Όμως το κύρος του Αρχιεπισκόπου ήταν τόσο στον Ελληνικό λαό, όσο και στη διεθνή κοινή γνώμη που και οι άνδρες των Ες – Ες δεν τόλμησαν να τον εξοντώσουν, ή να τον μεταφέρουν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Στο βιβλίο του Αγγελος Εβερτ, η δράση του στην κατοχή μέσα από Μαρτυρίες (Αθήνα, 2007, σελ. 163), το οποίο πρόσφατα κυκλοφορήθηκε, ο πρ. Πρόεδρος της ΝΔ και πρώην Υπουργός κ. Μιλτιάδης Εβερτ σημειώνει ότι ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ήταν από τους «πρωταγωνιστές» στον αγώνα του έθνους κατά των Γερμανών και γράφει για τη σχέση του πατέρα του Αγγέλου Εβερτ με τον Αρχιεπίσκοπο:
«Η σχέση του Αρχιεπισκόπου με τον Αγγελο Εβερτ υπήρξε στενή και η συνεργασία των δύο ανδρών στην αντίσταση και στην αντικατασκοπία ήταν αδιάκοπη καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής».
Ο εκρηκτικός χριστοκεντρικός και εθνοκεντρικός χαρακτήρας του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού τον ωθούσε πάντοτε σε παράτολμες, πλην συνεπείς προς τις αρχές του, ενέργειες, θέτοντας ο ίδιος τον εαυτόν του κάτω από το καλώς νοούμενο συμφέρον της Εκκλησίας και του Έθνους. Η αυθεντική μάλιστα απάντησή του προς τον Άλτενμπουργκ, ο οποίος τον ηπείλησεν ότι εάν ανέβαινε στο βουνό για να ηγηθή της Αντίστασης του ελληνικού λαού, θα διέτασσε την σύλληψίν του και την παραπομπήν του στο Στρατοδικείο, έδωσε απάντηση γενναία, τιμία, ιστορική και ανταξία των παραδόσεων του Ορθοδόξου Ελληνικού Κλήρου που συγκεφαλαιούται σε έξι λέξεις: «Οι Έλληνες Αρχιερείς δεν τυφεκίζονται· απαγχονίζονται».
Αυτήν την πολυσήμαντη απάντηση, σήμερα τοποθετούμε, με την πρωτοβουλίαν του Κ.Ι.Σ., στη βάση του ανδριάντος του Αρχιεράρχου, που καταξίωσε το ελληνορθόδοξο ήθος, την ιστορία και την παράδοσή μας.
Η αναγνώριση
Η δράση του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού υπέρ των Εβραίων δεν πέρασε απαρατήρητη. Αντιθέτως Ισραηλινοί και Ισραηλίτες έδειξαν και δείχνουν μέχρι και σήμερα, μέχρι και σ’ αυτή τη λιτή αλλά σημαντική εκδήλωση και με αυτή την πλάκα η οποία τοποθετείται στον ανδριάντα του, δείχνουν επαναλαμβάνω με κάθε τρόπο την ευγνωμοσύνη τους και τον ανθρωπισμό τους, αφού δεν ξεχνούν τους ανθρώπους που τους βοήθησαν στις δύσκολες ώρες της Γενοκτονίας.
Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ανεγράφη στη Χρυσή Βίβλο του Ισραήλ ως ένας των Δικαίων των Εθνών, μαζί με άλλους ηρωικούς Έλληνες Ιεράρχες και κληρικούς και λαϊκούς, Ορθόδοξους Χριστιανούς στο θρήσκευμα, που με τις ενέργειες τους έσωσαν από τον βέβαιο θάνατο Εβραίους στο θρήσκευμα Έλληνες πολίτες. Ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Εβραϊκού Συνεδρίου Τεό Κλάϊν τόνισε μεταξύ άλλων ότι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και η Ορθόδοξη Εκκλησία μαζί με τον Αγγελο Εβερτ άνοιξαν τις πόρτες τους για να σωθούν πολλοί Εβραίοι.
Επίσης ο Πρέσβυς της Ελλάδος στην Ουάσινγκτον Αλέξανδρος Φίλων σε επιστολή του προς τον Μιλτιάδη Εβερτ, με ημερομηνία 10 Απριλίου 2006, ενημερώνοντας τον για το τιμητικό δίπλωμα και το μετάλλιο τα οποία απονεμήθηκαν μετά θάνατο στον πατέρα του Αγγελο Εβερτ από το Ιδρυμα Ραούλ Βάλενμπεργκ σημείωσε ότι το ίδιο μετάλλιο απονεμήθηκε και στη μνήμη του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού καθώς και σ’ αυτήν του Μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσοστόμου και του Δημάρχου Ζακύνθου Λουκά Καρέρ, οι οποίοι με τη στάση τους συνέβαλαν στη διάσωση των Εβραίων της Ζακύνθου. Το περιστατικό δεν είναι αρκετά γνωστό. Κλήθηκε από τον Γερμανό Διοικητή της Φρουράς Ζακύνθου ο τότε Δήμαρχος της Λουκάς Καρέρ και του υπεδείχθη να ετοιμάσει κατάλογο με ονόματα και διευθύνσεις των Εβραίων της νήσου. Ο Δήμαρχος κατέφυγε στον Μητροπολίτη αείμνηστο Χρυσόστομο Δημητρίου. Οι δύο άνδρες συνεννοήθηκαν και την ορισθείσα ημέρα μετέβησαν αμφότεροι στην Κομαντατούρ και εκεί ο Μητροπολίτης εγχείρισε στον Γερμανό Διοικητή ένα κλειστό φάκελο. Εκείνος ανοίγοντας τον και πιστεύοντας ότι περιείχε την περιπόθητη λίστα άλλαξε δέκα χρώματα όταν βρήκε μέσα στον φάκελο μια κόλλα χαρτί πάνω στην οποία ήταν γραμμένα δύο μόνον ονόματα: Μητροπολίτης Ζακύνθου Χρυσόστομος, Λουκάς Καρέρ, Δήμαρχος.
Η αποκατάσταση
Αγαπητοί μου, οι δυνάστες του κόσμου τούτου νομίζουν ότι αν αδικούν, αν βασανίζουν, αν σκοτώνουν χιλιάδες ή και εκατομμύρια ανθρώπων θα αλλάξουν την ιστορία, θα επιβάλουν τη θέληση τους, θα διορθώσουν το σχέδιο του Θεού, θα γίνουν κοσμοκράτορες και θα εξοντώσουν καθένα άνθρωπο, τον οποίο ιδεολογικά κρίνοντες χαρακτηρίζουν εχθρό τους. Στον 20ό αιώνα η ανθρωπότητα γνώρισε τα πιο απάνθρωπα τέτοιας φύσης καθεστώτα στην Ιστορία της. Όμως τα καθεστώτα αυτά πέρασαν, καταποντίστηκαν, κατέρρευσαν μετά πατάγου και αποτελούν πλέον τραγική όσο και κακίστη ανάμνηση και παράδειγμα προς αποφυγή. Ο εφιάλτης εκείνος πέρασε και η ανθρωπότητα συνεχίζει την πορεία της με τραύματα μεν, αλλά και χρηστές ελπίδες. Άραγε διδάχθηκε από τα παθήματα της; Έλαβε τις αποφάσεις της; Είδε ότι άνθρωποι χωρίς ηθικές αναστολές ή εσωτερικές αντιστάσεις, χωρίς πίστη και φόβο Θεού, χωρίς αρχές, είναι επικίνδυνοι όταν αποκτήσουν δύναμη; κατενόησε ποιο είναι το συμφέρον της;
Επιτρέψτε μου την ώρα αυτή να αναφερθώ στη Δοξολογία, η οποία τελέστηκε στις 12 Οκτωβρίου 1944, την ημέρα δηλαδή της απελευθέρωσης της Πρωτεύουσας της Ελλάδος από τα Ναζιστικά στρατεύματα Κατοχής, εδώ, στον Μητροπολιτικό αυτό Ναό των Αθηνών, με προεστώτα τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και τη συμμετοχή χιλιάδων Ελλήνων των οποίων οι ψυχές πάλλονταν από εθνικό και θρησκευτικό ενθουσιασμό. Ο Βενέζης διέσωσε τον Υμνο τον οποίο έψαλε ο Χορός της Μητροπόλεως εκείνη την ημέρα, με την έγκριση του
Αρχιεπισκόπου. Πρόκειται για στίχους από τους Ψαλμούς του Δαυίδ, ειδικά επιλεγμένους για την περίσταση. Ιδού μερικοί:
«Η δεξιά σου Κύριε, δεδόξασται εν ισχύι’ η δεξιά Σου χειρ, Κύριε έθραυσεν εχθρούς και τω πλήθει της δόξης σου συνέτριψας τους υπεναντίους.
•
Εσωσας ημάς εκ των θλιβόντων ημάς και τους μισούντας ημάς κατήσχυνας.
•
Ταλαιπωρία εταλαιπωρήσαμεν, ελογίσθημεν ως πρόβατα σφαγής. Μερίς του λαού περιεβλήθη σχοινίω, οι αγροί ημών διεμερίσθησαν, οι οίκοι ηρημώθησαν και ημείς αυτοί περιυβρίσθημεν.
•
Τον λαόν Σου Κύριε εταπείνωσαν και την κληρονομίαν Σου εκάκωσαν.
• Αυτοί συνεποδίσθησαν και έπεσον, ημείς δε ανέστημεν και ανωρθώθημεν. Ότι άνδρα αιμάτων και δόλιον βδελύσσεται Κύριος.
• Απώλετο το μνημόσυνον αυτών μετ’ ήχου. Αλαλάξατε τω Θεώ πάσα η γη. Πάντα τα έθνη κροτήσατε χείρας».
Έπειτα ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός με φωνή που μάταια προσπαθούσε να κρύψει τη συγκίνηση ευχήθηκε επί τοις Ελευθερίοις της Ελλάδος:
•
«Ευλογείτε άγγελοι Κυρίου και χοροί δικαίων και ήλιος και σελήνη και άστρα, τον Κύριον.
•
Ευλογείτε γη και όρη και βουνοί και έθνη τα κατοικούντα εν αυτοίς, τον Κύριον.
• Ευλογείτε πηγαί και θάλασσαι και ποταμοί και πάσα ένυδρος φύσις τον Κύριον…
• Ευλογείτε ηρώων νεκρών σκιαί και ζώντων πλήθη και θυμάτων μυριάδες και τάφων στίχοι και θλιβομένων εσμοί εν δάκρυσιν αγαλλιάσεως τον Κύριον…
•
Ευλογείτε ελευθερωτών τροπαιούχοι φάλαγγες και όπλων κλαγγή και νίκης σάλπιγγες και δόξης παιάνες, τον Κύριον.
•
Ευλογείτε Οίκοι Θεού και κώδωνες εύλαλοι και κυανολεύκων ριπαί και δούλων αδουλώτων απελεύθερον σύστημα, ύμνοις και ευχαριστίαις, τον Κύριον.
•
Κύριε ο Θεός, κράτυνον το Εθνος ημών· τας ακάνθας του πικρού μαρτυρίου εις δάφνας μετάτρεψον’ δόξη και τιμή στεφάνωσον τους νικητάς».
Και επιλέγει ο Βενέζης:
«Είπε ο Δεσπότης. Και το πλήθος κλαίοντας, ευχαριστούσε το Θεό».
Είπα προηγουμένως ότι τα απάνθρωπα καθεστώτα κατέρρευσαν και αποτελούν κακίστη ανάμνηση. Όμως πρέπει όλοι μας να επαγρυπνούμε, ώστε όχι μόνο να μην γνωρίσει η ανθρωπότητα πάλι τέτοια φρίκη, αλλά να κάνουμε ακόμη πιο ανθρώπινη και πιο ανεκτική την κοινωνία. Για εμάς προϋποθέσεις μιας ειρηνικής και ευημερούσας κοινωνίας είναι η αγάπη προς τον Θεό και προς τον κάθε συνάνθρωπο, ανεξάρτητα από φυλή και θρησκεία, όπως επίσης και η δικαιοσύνη. Είναι η αγάπη προς την Πατρίδα, η τιμή προς τους ήρωες, η ζωντανή ιστορική μνήμη.
Λαοί που δεν θέλουν να θυμούνται το παρελθόν, δεν δικαιούνται να έχουν μέλλον. Όλοι εμείς υποχρεούμεθα να διαφυλάξουμε για εμάς και τους νεωτέρους μας απαραχάρακτη την Ιστορία, μη εφαρμόζοντες επ’ αυτής μεθόδους Προκρούστη. Και στο μέτρο των δυνάμεων του ο καθένας μας να μην επιτρέψει ποτέ να επιβάλουν τα απάνθρωπα ιδεολογήματα τους στην κοινωνία ολιγάριθμες ακραίες, ρατσιστικές, τρομοκρατικές και ολοκληρωτικές ομάδες. Πιστεύουμε στην ανεκτικότητα προς τη διαφορετικότητα των συνανθρώπων μας, στον σεβασμό της όποιας άποψης του άλλου, στην κατάργηση της ποινής του θανάτου και των βασανιστηρίων, στην ελευθερία της έκφρασης και στα ανθρώπινα δικαιώματα.
Όπως ως Χριστιανοί, ως άνθρωποι με όρθια τη συνείδηση, και ως πολίτες ελεύθεροι και υπεύθυνοι, έχουμε επίσης ταχθεί υπέρ της ολοκληρωτικής αντίστασης κατά της τρομοκρατίας, κατά του ρατσισμού, κατά της ξενοφοβίας, κατά της κατάργησης των διαφορετικοτήτων, κατά της ομογενοποίησης των πάντων σε μια συγκρητιστική αντίληψη ζωής. Εμείς στην Ελλάδα τις αρχές που προανέφερα τις έχουμε κάνει πράξη. Και η κοινή, ειρηνική και με αγαστή συνεργασία ζωή Εβραίων, Χριστιανών και Μουσουλμάνων στη χώρα μας αποτελεί απτό παράδειγμα και πρότυπο ομαλής συμβίωσης ανθρώπων που ακολουθούν διαφορετικά θρησκεύματα για τους λαούς της Γης.
Από ετούτον λοιπόν εδώ τον ιερό χώρο ας ακουσθεί προς την Οικουμένη η στερρά μας απόφαση να συνεχίσουμε μαζί με όλους τους όπου Γης ανθρώπους καλής θελήσεως τον αγώνα, δικής μας εγρήγορσης και πολλών άλλων αφύπνισης υπέρ των ιδεωδών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της αγάπης και της δικαιοσύνης προς αποτροπή νέας διολίσθησης της ανθρωπότητας σε πρακτικές απάνθρωπες, βάρβαρες, αναιρετικές του πολιτισμού και ακυρωτικές της προόδου.-
