Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Κοντά σε όσα σημειώθηκαν στα προηγούμενα άρθρα μας, πρέπει να παρατηρηθεί πως αξιοσημείωτο είναι το ότι μετά το 1990, στα περισσότερα συνέδρια που έγιναν για σαμιακά ζητήματα, υπήρξαν και ανακοινώσεις γύρω από την ιστορία της προεπαναστατικής και της επαναστατημένης (1821 – 1834) Σάμου, στηριγμένες κατά κανόνα σε αρχειακό υλικό.
Στην προσπάθεια αυτή πρωταγωνίστησαν τα ΓΑΚ – Αρχεία Σάμου, που από τη δεκαετία του ’90 άρχισαν σταδιακά και συστηματικά να οργανώνονται και να προσφέρουν το σημαντικότατο αρχειακό υλικό τους στην έρευνα, με πρωταγωνιστές της κίνησης τον Χρ. Λάνδρο και την Αγγ. Χατζημιχάλη, που προερχόμενοι από τη Μέση Εκπαίδευση μετατάχθηκαν στο αρχείο, προσφέροντας πραγματικά πολύτιμες υπηρεσίες μέχρι και σήμερα. Ειδικότερα πρέπει να αναφερθεί μια ευσύνοπτη αλλά περιεκτική συνολική αναφορά στη Σάμο κατά το 1821, η οποία δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο κριτικό λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης, που επιμελήθηκαν οι Πασχάλης Κιτρομηλίδης και Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, και όπου περιέχονται όλα τα σχετικά με την σαμιακή επανάσταση.
Ειδικότερα αξίζει να αναφερθεί η έκδοση των εγγράφων που σχετίζονται με την σαμιακή επανάσταση και φυλάσσονται στα ΓΑΚ – Αρχεία Σάμου, από τον Χρ. Λάνδρο, σε έναν τόμο, με την ευκαιρία του εορτασμού των 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης. Η δημοσίευση αυτών των αρχειακών τεκμηρίων, αν συσχετιστεί με το ανάλογο υλικό του αρχείου των Λυκούργων, δηλαδή του Λογοθέτη Λυκούργου και των απογόνων του, που τα τελευταία χρόνια έχει αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής μελέτης, έχει οδηγήσει σε μια πραγματική ανανέωση των μελετών για το σαμιακό 1821, καθώς τα ήδη γνωστά αναθεωρούνται ή συμπληρώνονται. Και βέβαια, μαζί με τις αρχειακές αυτές συλλογές, πρέπει να μνημονεύσουμε και τα σχετικά έγγραφα που από το 1832 δημοσίευσε ο Β. Ματθιουδάκης, και αναφέρονται στην κρίσιμη περίοδο μετά το 1830, οπότε η επαναστατημένη και ελεύθερη Σάμος διεκδικούσε την εθνική της αποκατάσταση, η οποία ωστόσο συνεθλίβη κάτω από την επιβολή του ηγεμονικού καθεστώτος, για να αναβιώσει ογδόντα χρόνια μετά.
Στον τόμο αυτό ο Λάνδρος μεταγράφει τα έγγραφα και δίνει περιλήψεις τους, σε μια προσπάθεια να παρουσιάσει ένα αρχειακά δομημένο και συγκροτημένο φάκελο, που περιλαμβάνει και έγγραφα, τα οποία στο παρελθόν έχουν μελετηθεί από άλλους ερευνητές. Πρόκειται λοιπόν για έργο επίπονο και συστηματικό, μέσα από τις σελίδες του οποίου ο ερευνητής μπορεί να παρακολουθήσει, τόσο χρονολογικά όσο και θεματολογικά, την εξέλιξη της επανάστασης στη Σάμο. Όπως εύστοχα παρατηρεί η Αγγελική Χατζημιχάλη, παρουσιάζοντας τον τόμο: «Στην προετοιμασία, τα προβλήματα, τις αγωνίες και τις αβεβαιότητες των ανθρώπων της. Εικόνες, σκέψεις και συναισθήματα ξεπηδούν από τις σελίδες των εγγράφων αβίαστα, γιατί δεν απαιτείται η μύηση στην ιδιαίτερη γλώσσα και γραφή της εποχής. Αυτό μας προσφέρουν τα κείμενα αυτά. Ο μόνος διαμεσολαβητής είναι ο μεταγραφέας, που μας κάνει προσιτή την πρόσβαση χωρίς κανένα σχόλιο. Διαβάζουμε τα κείμενα και αισθανόμαστε το δέος της εποχής».
Παραλλήλως, ο Λάνδρος αναφέρεται τόσο στις συλλογές και το περιεχόμενο των σαμιακών αρχείων, όσο και στα ιστορικά στοιχεία της εποχής και τα χαρακτηριστικά της σαμιακής επανάστασης, καθώς και στην περιγραφή του αρχείου του φακέλου Γ1, που συγκροτεί επί της ουσίας το αρχείο του Γενικού Διοικητηρίου Σάμου. Ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιερώνει μάλιστα στην περιπέτεια της μεταγραφής των κειμένων που κράτησε σχεδόν 20 χρόνια, καθώς, όπως ο ίδιος αναφέρει: «Εκτός και πέραν του αρχειακού ενδιαφέροντος που έχουν τα έγγραφα του φακέλου Γ1, εφόσον απεικονίζουν τον τρόπο λειτουργίας του Γενικού Διοικητηρίου Σάμου, το ίδιο το περιεχόμενό τους, ο τρόπος συντάξεως και το ύφος τους αναδεικνύουν την εποχή της Επανάστασης και την φωτίζουν από πολλές πλευρές. Μέσα από τα περισσότερα, τις εγκυκλίους, τις διαταγές, τους λόγους στις συνελεύσεις, την αλληλογραφία, αναδύεται το άρωμα και η φιλελεύθερη ιδεολογία του Διαφωτισμού, από την οποία ήταν διαποτισμένη η ηγετική ομάδα των Καρμανιόλων, της Επανάστασης και ο αρχηγός της Γεώργιος Λογοθέτης Λυκούργος … Η μελέτη του παρόντος αρχείου έστω και στην περιορισμένη του έκταση, πιστεύω ότι θα δώσει τη δυνατότητα σε πολλούς, ερευνητές και μη, να μελετήσουν την περίοδο της σαμιακής Επανάστασης, και αφορμές και εναύσματα με νέες οπτικές και ερμηνείες. Επιπλέον θα προσφέρει στους αναγνώστες την απόλαυση του ζωντανού και απλού λόγου του Εικοσιένα, που εκτείνεται από το καθημερινό λαϊκό μέχρι το λόγιο και επίσημο λεξιλόγιο της ηρωικής εποχής που προσδιόρισε την απαρχή του νεότερου ελληνισμού». Ο τόμος ολοκληρώνεται με γλωσσάριο, ευρετήριο και γενική βιβλιογραφία της σαμιακής επανάστασης του 1821, που μπορεί να λειτουργήσει και ως εργαλείο για τους επόμενους και μεταγενέστερους ερευνητές της ιστορικής αυτής συγκυρίας.
Έτσι λοιπόν μεμονωμένοι «τοπικοί» – δηλαδή ασχολούμενοι με τον συγκεκριμένο τόπο και την ιστορία του – ερευνητές όπως λ.χ. ο Κ. Κόμης, η Αλ. Σφοίνη και η Σ. Λαΐου ασχολήθηκαν με μεμονωμένα επίσης ζητήματα που αφορούσαν, για παράδειγμα, την επαναστατημένη Σάμο και τους ανθρώπους της ή με γενικότερα ζητήματα κομβικής σημασίας για την σαμιακή ιστοριογραφία, ενώ παραλλήλως αναδείχθηκαν ζητήματα σχετικά με την λαϊκή παράδοση της εποχής και την χρήση της στα πλαίσια των ψυχολογικών επιχειρήσεων του αγώνα, αλλά και τα μνημεία της εποχής που συνδέονται με την σαμιακή επανάσταση του 1821.
Στους ερευνητές αυτές πρέπει να αναφερθεί και ο Μαν. Βουρλιώτης, ο οποίος προδρομικά, παράλληλα με τον Μιχ. Σακελλαρίου και τον Αλ. Σεβαστάκη, ανέδειξε μέσω των μελετών του ορισμένες πτυχές της επαναστατημένης Σάμου, είτε σχετικά με τους Καρμανιόλους και το έργο τους, είτε σε σχέση με τον Λυκούργο, τον Ιω. Λεκάτη και τη Σάμο της εποχής της επανάστασης, στηριγμένος κατά κανόνα σε ανέκδοτο αρχειακό υλικό που ανέδειξε και μελέτησε, συμβάλλοντας επίσης στον αναπροσανατολισμό και την ανανέωση τόσο των ερευνητικών ενδιαφερόντων, όσο και της σχετικής σαμιακής ιστοριογραφίας, πάντα σε αναφορά προς την επαναστατική περίοδο της ιστορίας του νησιού. Τέλος, σημαντική είναι η θέση που αφιερώνεται στην σαμιακή επανάσταση σε αρκετές σχετικές μονογραφίες, με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα την πρόσφατη μελέτη του Κων. Μεταλληνού για το ναυτικό πόλεμο κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, όπου οι ναυμαχίες της Σάμου μελετώνται διεξοδικά.
