Του Μ. Γ. Βαρβούνη, καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Ο νεομάρτυρας και εξαιρετικά δημοφιλής, ιδιαίτερα στην Ηπειρο και τη Δυτική Μακεδονία, άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, εορτάζεται στις 24 Αυγούστου. Αγιοκατατάχθηκε επισήμως το 1961, στη συνείδηση όμως του λαού ήταν άγιος και λόγω της κηρυγματικής εθνικοθρησκευτικής του δράσης, αλλά και λόγω των δημοφιλών διδαχών του και του μαρτυρικού θανάτου του. Πολλές είναι οι λαϊκές παραδόσεις που αναφέρονται στον άγιο, στα κηρύγματα, στους διωγμούς, στις προφητείες και πολλά τα σχολεία που ίδρυσε στις περιοχές όπου δίδαξε, αλλά και κυρίως στη Βόρειο Ηπειρο όπου μαρτύρησε και όπου φυλάχθηκαν και τιμώνται σήμερα τα λείψανά του.
Δίδαξε στην Ηπειρο, στη Μακεδονία, στη Θεσσαλία, στη Στερεά Ελλάδα, στην Αχαΐα, αλλά και στα Ιόνια νησιά και στις Κυκλάδες. Χαρακτηριστικοί οι ξύλινοι ή σιδερένιοι σταυροί που έστηνε στα μέρη απ’ όπου περνούσε, ορισμένοι των οποίων σώζονται σήμερα, θεωρούμενοι αξιοσέβαστα κειμήλια. Πολλές από τις προφητείες του αναφέρονται συχνά, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσεων και αγωνιών του λαού. Μεγάλο πανηγύρι, με θεία λειτουργία, εμποροπανήγυρη και γλέντι γίνεται στο Βασιλικό του Πωγωνίου, με αγρυπνία κοντά στο δέντρο όπου κατά την παράδοση κήρυξε. Τα τελευταία χρόνια χτίζονται, σε όλο τον ελληνικό χώρο, πολλοί ναοί αφιερωμένοι στον άγιο και η λατρεία του διαδίδεται ολοένα και περισσότερο.
Η μνήμη του αγίου Φανουρίου εορτάζεται στις 27 Αυγούστου. Η παρετυμολογική σύνδεση του ονόματός του προς το ρήμα «φανερώνω» τον συνέδεσε στη λαϊκή συνείδηση με την εύρεση χαμένων αντικειμένων, τα οποία ο άγιος πιστεύεται ότι «φανερώνει» στους ιδιοκτήτες τους, αν αυτοί προσφύγουν στη βοήθειά του και τάξουν προς αυτόν. Φανερώνει επίσης την τύχη στους ανθρώπους, ιδίως στους ανύπαντρους. Γνωστότερο τάμα είναι η «φανουρόπιτα», ένας τελετουργικός πλακούντας νηστήσιμος και γλυκός, που παρασκευάζεται από επτά ή εννέα ειδών υλικά, με σταφίδες και ξηρούς καρπούς.
Κατά τη λαϊκή παράδοση, που δεν επιβεβαιώνεται όμως από τις αγιολογικές πηγές, η πίτα αυτή προσφέρεται από τους πιστούς για την ψυχή της μητέρας του αγίου που ήταν αμαρτωλή και ο άγιος κατόπιν ευγνωμόνως παρουσιάζεται στο όνειρο των πιστών και τους φανερώνει τα χαμένα. Η λατρεία του ξεκίνησε από τη Ρόδο, όπου και είναι ισχυρότατη, ενώ συχνές, και εκτός εορτής, είναι οι φανουρόπιτες, ορισμένες μάλιστα μεγάλες ενορίες αστικών κέντρων έχουν καθιερώσει και μέρα κατά την οποία ψέλνουν την παράκληση του αγίου και ευλογούν, με την ειδική ευχή που υπάρχει στο ευχολόγιο, την πίτα του.
Στις 31 Αυγούστου εορτάζεται η κατάθεση της Αγίας Ζώνης της Θεοτόκου, του μόνου υλικού καταλοίπου από τον επίγειο βίο της Παναγίας, που σήμερα φυλάσσεται στη Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Ορους. Ο Αδ. Αδαμαντίου επισημαίνει ότι η λατρεία της Αγίας Ζώνης συμβολίζει την πίστη σχετικά με την παρθενία της Παναγίας, δεδομένων των παρθενικών συμβολισμών της ζώνης, τόσο στην παραδοσιακή ενδυμασία όσο και στις αντιλήψεις και δεισιδαιμονίες του ελληνικού λαού.
Κομμάτια από ταινίες υφασμάτινες, που σταυρώνονται πάνω στην Αγία Ζώνη ή στις εικόνες της Αγίας Ζώνης, στους ναούς και τις μονές της, δίνονται σε γυναίκες που αντιμετωπίζουν πρόβλημα στειρότητας ή σε έγκυες και ετοιμόγεννες, με την πίστη πως αν τη δέσουν κάτω από τα ρούχα τους θα διευκολυνθεί θαυματουργικά είτε η απόκτηση τέκνου, είτε η ομαλή πορεία της εγκυμοσύνης και η ευτεκνία τους. Πολλά είναι τα πανηγύρια σε όλο τον ελληνικό χώρο και μεγάλη η ευλάβεια των πιστών οσάκις το ιερό κειμήλιο βγαίνει από το Αγιο Ορος και προσφέρεται για προσκύνηση σε ελληνικούς και ξένους τόπους.
