Στην Έλενα Νίκα
«Η συντήρηση έργων τέχνης είναι ένα επάγγελμα μαγικό. Είναι μαγεία ένα ζωγραφικό έργο, μια παράσταση, ξεχασμένα στη λήθη, να βρίσκουν το φως. Να τα αποκαλύπτεις, να τα σώζεις, να τα αναδεικνύεις», περιγράφει σε συνέντευξή της στην «Κιβωτό της Ορθοδοξίας» η κ. Ηλιάνα Παλόγου, συντηρήτρια, που έχει περάσει πάνω από μία δεκαετία σκαρφαλωμένη σε τρούλους, σκυμμένη για ώρες πάνω από μία εικόνα και στριμωγμένη στα ιερά ερειπωμένων βυζαντινών μνημείων σε όλη την Ελλάδα. Με αυτή τη συνέντευξη που παραχωρεί μοιράζεται την εμπειρία της.
Ποια είναι η διαδικασία για να ξεκινήσει ένα έργο συντήρησης σε μια εκκλησία;
Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να παρθεί η απόφαση και να βρεθούν τα κονδύλια. Εάν πρόκειται για βυζαντινό μνημείο, η απόφαση ανήκει στο υπουργείο Πολιτισμού. Διαφορετικά, στον ιερέα της εκκλησίας ή φυσικά σε κάποιο ίδρυμα ή ιδιώτη, οι οποίοι αναλαμβάνουν και τη χρηματοδότηση.
Πόσο έχει επηρεάσει τη συντήρηση η κρίση;
Πολύ, κυρίως τον τελευταίο χρόνο. Το πάγωμα των προγραμμάτων ΕΣΠΑ συμβάλλει σημαντικά στη μείωση του έργου συντήρησης και αποκατάστασης μνημείων… Επίσης, ένα άλλο θέμα είναι ότι πολλοί συντηρητές εργολάβοι, για να κερδίσουν σε έναν διαγωνισμό όπου ο ανταγωνισμός είναι μεγάλος, δίνουν χαμηλές προσφορές, τη στιγμή που η Εφορία είναι πολύ υψηλή, τα υλικά παραμένουν ακριβά και γενικά οι απαιτήσεις είναι μεγάλες.
Επομένως, έχουν μειωθεί τα έργα;
Αναπόφευκτα έχει υπάρξει μείωση. Ομως είναι ιδιαίτερα συγκινητικό όταν η οικονομική κάλυψη γίνεται από ιδιώτες ή από ανθρώπους με μεγάλη οικονομική επιφάνεια, που θέλουν να προσφέρουν -κάποιοι δε επιλέγουν να παραμείνουν ανώνυμοι-, ή και από ιερείς που χρηματοδοτούν μόνοι τους τη μερική ή ολική αποκατάσταση ενός ναού. Επίσης, ένα μεγάλο ποσοστό αποτελούν οι ενορίτες, που πρόθυμα δίνουν μέρος από το, ούτως ή άλλως λειψό, εισόδημά τους για να φτιάξουν την εκκλησία τους. Αυτό συμβαίνει κυρίως στην επαρχία και πιο συχνά αφορά σε μικρά χωριά.
Εκεί οι άνθρωποι είναι πιο δεμένοι με την εκκλησία;
Ναι, οι ναοί είναι λίγο-πολύ το σπίτι τους. Έτσι νιώθουν.
Έχετε δουλέψει πολύ στην επαρχία;
Στα 11 χρόνια που κάνω αυτή τη δουλειά, έχω γυρίσει σχεδόν όλη την Ελλάδα…
Θυμάστε κάποιο συγκινητικό περιστατικό;
Πάρα πολλά… Κάθε ολοκλήρωση έργου είναι συγκινητική. Είναι η αυθόρμητη αντίδραση, η έκπληξη, η χαρά των ενοριτών. Δεν θα ξεχάσω όμως ποτέ μια κυρία, σε κάποιο ορεινό χωριό της Ηπείρου, η οποία δεν είχε πραγματικά στον ήλιο μοίρα. Είχε χάσει όλη της την οικογένεια, ωστόσο αγωνιούσε να συμβάλει και εκείνη στο να αποκαταστήσουμε, με το υστέρημά της, έστω ένα μικρό κομμάτι αγιογραφίας.
Tι περιλαμβάνει η συντήρηση μιας φορητής εικόνας;
Η συντήρηση μιας φορητής εικόνας μπορεί να περιλαμβάνει ακτινογραφία, για να δούμε εάν υπάρχουν προγενέστερα ζωγραφικά στρώματα ή υπογραφές, απεντόμωση, χημικό καθαρισμό, αφαίρεση οξειδωμένων βερνικιών, ρύπων, αιθάλης, κ.λπ., μηχανικό καθαρισμό, αφαίρεση π.χ. αλάτων, στερεώσεις και, τέλος, αισθητική αποκατάσταση.
Τι ακριβώς γίνεται στην αισθητική αποκατάσταση;
Συμπληρώσεις με χρώμα, με σκοπό το έργο να πάρει την αρχική του μορφή, όσο είναι δυνατό και επιτρεπτό, με γνώμονα πάντα να μην υπάρξουν αλλοιώσεις στη θρησκευτική, καλλιτεχνική και ιστορική του αξία.
Μπορεί και μια σχετικά καινούργια εικόνα να χρειαστεί συντήρηση;
Ναι, σε μια εικόνα που φυλάσσεται σε ακατάλληλο περιβάλλον, με υγρασία, κεριά, υπερβολική θερμότητα και αιθάλη, μπορεί να εμφανιστούν προβλήματα. Ακόμα και τα κραγιόν, καθώς δεν προστατεύονται όλες με τζάμι, προκαλούν αλλοιώσεις στις εικόνες. Πολλές φορές, επίσης, αιτία μπορεί να είναι τα κακής ποιότητας υλικά που είχε χρησιμοποιήσει ο αγιογράφος.
Έχουν γίνει ζημιές προκειμένου να «αποκαταστήσει» κάποιος μη επαγγελματίας από τον χώρο της εκκλησίας μια εικόνα;
Πολύ συχνά έχουν γίνει φοβερά λάθη και ζημιές. Για παράδειγμα, έχω δει χρωματικές συμπληρώσεις με μαρκαδόρο, ασβέστες και λαδομπογιές να καλύπτουν σημαντικές τοιχογραφίες. Επίσης, καθαρισμούς με απορρυπαντικά και διάφορα άλλα απίστευτα…
Από καλή πρόθεση ή για οικονομία;
Σίγουρα και τα δύο. Εμείς χρησιμοποιούμε ειδικά χημικά και εκείνοι καθαριστικό για τα τζάμια!
Τι γίνεται σε περιπτώσεις βανδαλισμών, όπως στα πρόσφατα κρούσματα;
Ανέκαθεν υπήρχαν κρούσματα βανδαλισμών σε αγάλματα και προτομές στο εσωτερικό και το εξωτερικό των ναών. Τα γκράφιτι είναι επίσης πολύ συχνά. Είναι πολύ δυσάρεστο.
Για τα γκράφιτι υπάρχει κάποια λύση;
Ναι, πλέον υπάρχει μόνιμη προστασία αντιγκράφιτι, η οποία δημιουργεί ένα προστατευτικό φιλμ στην επιφάνεια που θέλουμε και μετέπειτα, αν υπάρξει γκράφιτι, αφαιρείται εύκολα με νερό και σφουγγάρι. Επίσης, γαλάκτωμα, σπρέι, βερνίκια, καθαριστικά, διάφορα προϊόντα για προστασία, αλλά και για την εύκολη αφαίρεση του γκράφιτι.
Πόσο επικίνδυνο είναι το επάγγελμα του συντηρητή, με τη χρήση χημικών και τις σκαλωσιές;
Πολύ… Δουλεύουμε κάτω από αντίξοες, πολύ συχνά, συνθήκες. Σε τρούλους, σε συνθήκες ελλιπούς εξαερισμού, με κρύο, σκορπιούς ή ερπετά. Θα πρέπει να τονίσω ότι μεγάλα θύματα της κρίσης είναι και οι συντηρητές, καθώς έχουν υποστεί περικοπές στον μισθό τους, ενώ πολλές φορές οι καλές συνθήκες εργασίας και ασφάλειας θυσιάζονται στον βωμό του κέρδους. Νιώθω τυχερή που συνεργάζομαι με μια εταιρεία που έχει σταθεί στον χώρο με τιμιότητα και σεβασμό στο αντικείμενο και στον υπάλληλο.
Όμως εξακολουθούν να γίνονται έργα και να υπάρχουν δωρητές…
Ναι, είναι άξιο θαυμασμού το ότι, παρά το γεγονός πως η χώρα μας βιώνει ολοένα και μεγαλύτερες δυσκολίες, ο χώρος της τέχνης συνεχίζει να ανακτά μεγάλο έδαφος. Συγκεκριμένα, η Εκκλησία δεν έχει χάσει το ενδιαφέρον της για τη συντήρηση των κειμηλίων και τοιχογραφιών της. Εδώ θα ήθελα να απαντήσω και σε μια απορία-κλισέ, από αυτές που προσφέρονται για «γκρίνια» από πολύ κόσμο, όπως γιατί η Εκκλησία δίνει χρήματα για να χρυσώνει τέμπλα αντί να κάνει φιλανθρωπίες. Το ένα δεν αναιρεί το άλλο και πραγματικά, ακόμα και σε χαλεπούς καιρούς, δεν πρέπει να ξεχνάμε τη συντήρηση και την ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Τώρα περισσότερο από ποτέ είναι το σημείο αναφοράς μας.
Είπατε ότι η τέχνη ανακτά μεγάλο έδαφος…
Ναι, γενικότερα παρατηρείται μεγάλο ενδιαφέρον από ιδιοκτήτες κειμηλίων, τα οποία περνούν από γενιά σε γενιά, αλλά και από συλλέκτες, για τη συντήρησή τους, και ενδιαφέρον για αγοραπωλησίες έργων τέχνης. Η αγορά έχει αρχίσει και αναθερμαίνεται, καθώς για όλους είναι μια ευκαιρία να βγάλουν χρήματα. Για τους πωλητές σίγουρα, αλλά και για τους αγοραστές, γιατί η τέχνη είναι επένδυση και οι τιμές δελεαστικά πεσμένες σε σχέση με το παρελθόν. Το χρηματιστήριο της τέχνης είναι πάντα ανοδικό.
Πώς είναι λοιπόν να είναι κανείς συντηρητής;
Για μένα το επάγγελμά μου είναι μαγικό. Είναι μαγεία ένα ζωγραφικό έργο, μια παράσταση, ξεχασμένα στη λήθη, να βρίσκουν το φως. Να τα αποκαλύπτεις, να τα σώζεις, να τα αναδεικνύεις. Αυτό είναι η συντήρηση.
Και πώς χρηματοδοτείται;
Από το υπουργείο Πολιτισμού και προγράμματα ΕΣΠΑ, πολιτιστικά ιδρύματα ομίλων τραπεζών, Μητροπόλεις, εφοπλιστές, επιχειρηματίες, αλλά και ενορίτες. Η ανάθεση για ένα έργο που αποτελεί μνημείο και συνεπώς υπάγεται στην εκάστοτε Εφορεία Αρχαιοτήτων γίνεται κατόπιν διαγωνισμού. Οι ενδιαφερόμενοι συντηρητές-εργολάβοι υποβάλλουν την οικονομική προσφορά τους, τη μελέτη του έργου και τα «προσόντα» που απαιτούνται σε κάθε περίπτωση. Η ανάθεση εργασίας γίνεται πλέον κυρίως σε ιδιωτικά εργαστήρια υπό την επίβλεψη του ΥΠ.ΠΟ. – όπως άλλωστε σε όλες τις σύγχρονες ευρωπαϊκές χώρες. Σε κάποιον ναό που δεν αποτελεί βυζαντινό μνημείο και δεν είναι ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας οι διαδικασίες είναι απλές. Αρκεί να υπάρχουν χρήματα. Η δε αποκατάσταση μπορεί να είναι μερική ή ολική.
